Κάθε εποχή έχει τις προκλήσεις της, εμείς οι “τριτογενήτες” ζήσαμε μέχρι τώρα, αρκετές και διερωτώμαι ποιες άραγε θα είναι οι προκλήσεις του 21ου αιώνα; Απ᾽ ό,τι φαίνεται είναι πολύ δύσκολο να ανιχνεύσει κανείς, πόσω μάλλον να προβλέψει τι πρόκειται να γίνει. Παλαιότερα ήταν σχεδόν ασφαλές να ακολουθείς τις συμβουλές των μεγαλυτέρων, γιατί ήξεραν καλά τον κόσμο και ο κόσμος άλλαζε με αργούς ρυθμούς. Όμως ο 21ος αιώνας φαίνεται ήδη ότι θα είναι διαφορετικός λόγω της επιταχυνόμενης ροής αλλαγών και κανείς δεν είναι σίγουρος αν αυτά που λένε οι γεροντότεροι είναι όντως σοφές συμβουλές βασισμένες στην εμπειρία ή ξεπερασμένες αντιλήψεις . Όπως μέχρι τώρα διαφαίνεται, τρεις θα είναι οι κυριότερες προκλήσεις της νέας εποχής, που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα και να αξιοποιήσει προς όφελος του κοινωνικού συνόλου: η πυρηνική, η οικολογική και η τεχνολογική.
Πυρηνική πρόκληση Την πυρηνική πρόκληση την έχω βιώσει βαθιά στο πετσί μου, καθώς έτυχε, στις αρχές της δεκαετίας του ᾽60, να εργαστώ στην ανάπτυξη ενός ατομικού αντιδραστήρα της Siemens. Το αντικείμενό μου ήταν να υπολογίζω σαν μηχανολόγος, τις θερμικές τάσεις του καλύμματος του αντιδραστήρα, που ήταν ένα δοχείο δυόμισυ με τρία μέτρα διάμετρο και έξι μέτρα ύψος. Το κάλυμμα είχε μερικές τρύπες από τις οποίες ανεβοκατέβαιναν ράβδοι που ρύθμιζαν την παραγωγή του αντιδραστήρα. Ήταν πολύ δύσκολο, με πολλές άγνωστες παραμέτρους και επικινδυνότητα, γιατί σε χρόνο μερικών δευτερολέπτων μπορούσε ο αντιδραστήρας να εκραγεί και να απελευθερωθεί ενέργεια ικανή να καταστρέψει τα πάντα. Ήμουν ανήσυχος και αρκετές φορές έβλεπα εφιάλτες στον ύπνο μου, γι᾽ αυτό και σύντομα παραιτήθηκα. Μάλιστα στους φίλους που με ρωτούσαν, έλεγα το αστείο με το αεροπλάνο, όπου μια jet set κυρία καθόταν δίπλα σε έναν επιβάτη, ο οποίος κατά τη διάρκεια της πτήσης ήταν όλο και πιο ανήσυχος. Η κυρία του έλεγε “τι φοβάστε, εγώ χρησιμοποιώ το αεροπλάνο σαν ταξί και οι πιθανότητες να φτάσουμε στον προορισμό μας είναι 99,999….%, τέλος πάντων τι δουλειά κάνετε;”. Και ο ανήσυχος επιβάτης τής απάντησε: “είμαι μηχανικός αεροσκαφών”. Όσον αφορά στα μεμονωμένα ατυχήματα, έχουν συμβεί με τραγικές επιπτώσεις αλλά δεν κατέστρεψαν όλο τον κόσμο. Αυτό που με προβληματίζει, και μάλλον δεν είμαι ο μόνος, είναι οι πυρηνικοί πύραυλοι στα χέρια των δικτατόρων. Μέχρι τώρα, η δοκιμασία των πυρηνικών δεν έβλαψε ανεπανόρθωτα την ανθρωπότητα. Οι πυρηνικές δυνάμεις του πλανήτη, Αμερική, Ρωσία, Ευρώπη και Κίνα, άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο διεξαγόταν επί χιλιετίες η γεωπολιτική, ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε σχετικά αναίμακτα και μια νέα διεθνής παγκόσμια τάξη δημιούργησε μια εποχή πρωτοφανούς ειρήνης. Δεν αποφεύχθηκε απλώς ο πυρηνικός πόλεμος, αλλά μειώθηκαν οι πόλεμοι κάθε είδους. Από το 1945 και μετά, ελάχιστες χώρες έχουν αλλάξει σύνορα με πολιτικές επιθετικότητας και οι περισσότερες χώρες δεν χρησιμοποιούν τον πόλεμο σαν σταθερό εργαλείο της πολιτικής. Το 2016 παρά τους πολέμους που ξέσπασαν στη Συρία, την Ουκρανία και αλλού, λιγότεροι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από ανθρώπινη βία παρά από τροχαία δυστυχήματα, από παχυσαρκία ή από αυτοκτονίες. Αυτό πιθανόν είναι το πιο σπουδαίο πολιτικό και ηθικό επίτευγμα της εποχής μας. Δυστυχώς, ως φαίνεται, έχουμε συνηθίσει σε τέτοιο βαθμό το επίτευγμά μας, που το θεωρούμε αυτονόητο. Θεωρώ ότι αυτός είναι και ο λόγος που οι άνθρωποι συνεχίζουν να παίζουν με τη φωτιά. ΗΠΑ και Ρωσία ουσιαστικά έχουν μπει σε έναν νέο κύκλο εξοπλισμών, την ώρα που και άλλες χώρες επιθυμούν να εισέλθουν στο «πυρηνικό κλαμπ». Ενδεικτική της τάσης για κλιμάκωση των εξοπλισμών είναι η σταδιακή αποχώρηση, κυρίως των ΗΠΑ, από διάφορες συνθήκες για τον περιορισμό των εξοπλισμών και ο σχεδιασμός νέων μηχανών ολοκληρωτικής καταστροφής, που απειλούν να ακυρώσουν τα κέρδη των τελευταίων δεκαετιών και να οδηγήσουν εκ νέου την ανθρωπότητα στο αδιέξοδο του πυρηνικού ολέθρου. Στο μεταξύ, ο κόσμος έχει επαναπαυτεί και δεν ανησυχεί για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Όσο οι χώρες γνωρίζουν πώς να εμπλουτίζουν το ουράνιο, προκειμένου να επιβιώσουν πρέπει η αποτροπή ενός πυρηνικού πολέμου να έχει προτεραιότητα σε σχέση με τα συμφέροντα κάθε επιμέρους χώρας. Οι εμφορούμενοι από εθνικιστικές αρχές, που φωνάζουν «πρώτα η χώρα μας!», θα πρέπει να αναρωτηθούν αν η ίδια η χώρα τους, μπορεί να προστατέψει ακόμα και τον ίδιο της τον εαυτό από την πυρηνική καταστροφή, αν δεν προστατεύεται από ένα υγιές σύστημα διεθνούς συνεργασίας.
Οικολογική πρόκληση Σαν να μην έφτανε η απειλή ενός πυρηνικού πολέμου, ήδη από τώρα, και σίγουρα μέσα στις επόμενες δεκαετίες, η ανθρωπότητα θα αντιμετωπίσει μία ακόμα απειλή για την ύπαρξή της, που δεν την είχε απασχολήσει μέχρι περίπου το 1964: την οικολογική καταστροφή. Με το θέμα έχω ασχοληθεί σε πολλά άρθρα μου λόγω της επικαιρότητας και της σημασίας. Οι άνθρωποι αποσταθεροποιούν την παγκόσμια βιόσφαιρα με ποικίλους τρόπους. Αντλούν ολοένα και περισσότερες πρώτες ύλες από το περιβάλλον επιστρέφοντάς του τεράστιες ποσότητες αποβλήτων, δηλητηριάζοντας έτσι τη σύσταση του εδάφους, των υδάτων και της ατμόσφαιρας. Το ανθρώπινο είδος υπάρχει στη γη εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια κι έχει επιβιώσει σε εποχές παγετώνων και θερμές περιόδους. Όμως η γεωργία, οι πόλεις και οι σύνθετες κοινωνίες υπάρχουν μόλις τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια. Αυτή την περίοδο, που ονομάζεται Ολόκαινος, το κλίμα της γης ήταν σχετικά σταθερό. Κάθε παρέκκλιση από αυτή τη σταθερότητα, θα φέρει τους ανθρώπους αντιμέτωπους με τεράστια και πρωτόγνωρα προβλήματα. Φανταστείτε ένα ανοιχτό πείραμα με δισεκατομμύρια κόσμου σε ρόλο πειραματόζωων. Ακόμα κι αν τελικά ο ανθρώπινος πολιτισμός μπορέσει να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες, ποιος μπορεί να υπολογίσει πόσες θα είναι οι απώλειες σε αυτή τη διαδικασία της προσαρμογής; Το εφιαλτικό αυτό πείραμα έχει ήδη ξεκινήσει. Αντίθετα με τον πυρηνικό πόλεμο, που θεωρείται μια μακρινή πιθανότητα, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη ορατές και όλο και πιο συχνές. Όλοι πλέον συμφωνούν ότι οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, και ειδικότερα αυτές που συνδέονται με τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, όπως το διοξείδιο του άνθρακα, αλλάζουν με ταχείς ρυθμούς το κλίμα της γης. Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει με ασφάλεια πόσο διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να συνεχίσει να διαφεύγει στην ατμόσφαιρα μέχρι να συντελεστεί μια ανεπανόρθωτη καταστροφή. Οι πιο πρόσφατες επιστημονικές μελέτες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και επισημαίνουν ότι αν τα αέρια του θερμοκηπίου δεν μειωθούν σημαντικά την επόμενη 20ετία, θα είναι δύσκολο να περιοριστούν οι επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος εντός ασφαλών ορίων. Αν η μέση παγκόσμια θερμοκρασία αυξηθεί περισσότερο από 2 βαθμούς Κελσίου, το σενάριο αγγίζει τα όρια της επιστημονικής φαντασίας: επέκταση των ερήμων, εξαφάνιση των παγετώνων, άνοδος της στάθμης των ωκεανών και συχνή εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως κυκλώνες και τυφώνες. Οι δραματικές αυτές συνέπειες θα επηρεάσουν αρνητικά την αγροτική παραγωγή, μεγάλες εκτάσεις θα πλημμυρίσουν, και εκατομμύρια άνθρωποι θα πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς.
Ο εθνικιστικός απομονωτισμός σχετίζεται περισσότερο με την κλιματική αλλαγή παρά με τον πυρηνικό πόλεμο. Ένας πόλεμος με χρήση πυρηνικών όπλων θα μπορούσε να καταστρέψει όλες τις χώρες, επομένως όλες οι χώρες έχουν συμφέρον να τον αποσοβήσουν. Όμως, η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη, θα έχει μάλλον διαφορετικό αντίκτυπο σε κάθε χώρα. Κάποιες μπορεί και να βγουν κερδισμένες. Για παράδειγμα, η Ρωσία ανησυχεί λιγότερο για την άνοδο της στάθμης των ωκεανών, γιατί έχει πολύ μικρότερο μήκος ακτογραμμών απ' ό,τι η Κίνα ή το Κιριμπάτι Η άνοδος της θερμοκρασίας πιθανόν να ερημώσει το Τσαντ, όμως θα μπορούσε επίσης να μεταβάλει τη Σιβηρία σε σιτοβολώνα του κόσμου. Επίσης, οι ελεγχόμενοι από τη Ρωσία θαλάσσιοι δρόμοι της Αρκτικής, καθώς λιώνουν οι πάγοι στο βορρά, μπορεί να εξελιχθούν σε κρίσιμες αρτηρίες για το παγκόσμιο εμπόριο και η απομονωμένη χερσόνησος της Καμτσάτκας να γίνει παγκόσμιο σταυροδρόμι στη θέση της Σιγκαπούρης.
Τεχνολογική πρόκληση Η τεχνολογική αποσταθεροποίηση είναι μία ακόμη απειλή για την ύπαρξή μας στον 21ο αιώνα. Η συγχώνευση της τεχνολογίας της πληροφορίας με τη βιοτεχνολογία θέτει τις μεγαλύτερες προκλήσεις, που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρωπότητα. Πώς διατηρείται κάποια ελευθερία επιλογής όταν μας παρακολουθούν τα Μεγάλα Δεδομένα; Ποια μορφή θα έχει το αυριανό εργασιακό περιβάλλον, μετά τη δίδυμη επανάσταση της τεχνολογίας της πληροφορίας και της βιοτεχνολογίας; Είναι κοντά ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος; Ποιος κυριαρχεί στον κόσμο, η Δύση, η Κίνα ή το Ισλάμ; Τι θα γίνει με την τρομοκρατία; Μπορεί ο εθνικισμός να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα; Η απάντηση είναι όχι, δεν μπορεί. Όπως με την κλιματική αλλαγή, έτσι και με την τεχνολογική αποσταθεροποίηση, το κάθε κράτος ξεχωριστά δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την απειλή. Αφού η έρευνα και η ανάπτυξη δεν αποτελεί μονοπώλιο μιας συγκεκριμένης χώρας, ακόμα και μια υπερδύναμη όπως οι ΗΠΑ, δεν μπορεί να θέσει όρια από μόνη της. Αν η κυβέρνηση των ΗΠΑ πάρει μια απόφαση στα πλαίσια της βιοηθικής, π.χ. απαγορέψει τη γενετική τροποποίηση ανθρώπινων εμβρύων, κανείς δεν μπορεί να υποχρεώσει τους Κινέζους να κάνουν το ίδιο. Πολύ περισσότερο, αν τα αποτελέσματα δίνουν στην Κίνα στρατιωτικά ή οικονομικά πλεονεκτήματα, οι ΗΠΑ θα αναθεωρήσουν την απόφασή τους. Ειδικά σε ένα ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον, ακόμα και ένα κράτος να αποφασίσει να ακολουθήσει έναν δρόμο υψηλού τεχνολογικά κινδύνου και μεγάλου οφέλους, όλοι οι υπόλοιποι θα κάνουν το ίδιο γιατί κανείς δεν θέλει να υπολείπεται. Για να αποφύγει η ανθρωπότητα μια τέτοια καταστροφική πορεία, θα πρέπει να αναπτύξει και να φανεί πιστή σε μια παγκόσμια συνεργασία. Επίσης ένα άλλο θέμα που τίθεται, είναι ότι ενώ ο πυρηνικός πόλεμος και η κλιματική αλλαγή απειλούν τη συνέχιση και την ποιότητα της ζωής στον πλανήτη, οι νέες τεχνολογίες αγγίζουν θέματα ηθικής και θρησκευτικών πεποιθήσεων και ενώ είναι κοινή πεποίθηση η αποφυγή του πυρηνικού πολέμου και η οικολογική καταστροφή, οι γνώμες διαφέρουν όταν τίθενται θέματα τεχνητής νοημοσύνης και χρήσης της γενετικής μηχανικής. Έτσι καταλήγουμε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι είναι άμεση ανάγκη η ανθρωπότητα να επινοήσει και να εφαρμόσει κοινής αποδοχής ηθικούς κανόνες, αν δεν θέλουμε να επιστρέψουμε στην εποχή του Φρανκενστάιν. Ως προς την επινόηση και την εφαρμογή τέτοιων ηθικών κανόνων, ο εθνικισμός υστερεί κυρίως λόγω έλλειψης φαντασίας. Οι εθνικιστές είναι σταθερά προσανατολισμένοι στις διεκδικήσεις εδαφών που μπορεί να διαρκέσουν αιώνες. Σήμερα η επιστήμη εγκαινιάζει την εποχή της ανόργανης ζωής που διαμορφώνεται βάσει ευφυούς σχεδιασμού, σε αντίθεση με την οργανική ζωή που επί 4 δισεκατομμύρια χρόνια εξελίσσεται βάσει της φυσικής επιλογής. Όπως οι αρχαίες φυλές στον Νείλο, σήμερα όλοι οι λαοί ζουν στις όχθες ενός παγκόσμιου ποταμού πληροφοριών, επιστημονικών ανακαλύψεων και τεχνολογικών καινοτομιών, ο οποίος είναι προϋπόθεση για την ευημερία μας και ταυτόχρονα απειλή για την ύπαρξή μας. Για να συνεχίζουν να ζουν αρμονικά, όλα τα έθνη, στις όχθες αυτού του ποταμού, πρέπει να συνεργαστούν. Η ενωμένη Ευρώπη αποτελεί ένα θετικό πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο. Το παράδειγμά της αποδεικνύει ότι τα εθνικά χαρακτηριστικά αποτελούν πλούτο για όλους τους υπόλοιπους λαούς και ο πατριωτισμός, ως αίσθημα αγάπης σε μια πατρίδα, μπορεί να υμνεί τη μοναδικότητα κάθε έθνους. Όμως αν επιθυμούμε να προχωρήσουμε όλοι μαζί, είναι ανάγκη να αποδεχθούμε ότι ο πατριωτισμός μας πρέπει να συμπορεύεται με τις υποχρεώσεις μας έναντι της παγκόσμιας κοινότητας. Καθένας πρέπει και μπορεί να είναι πιστός στην οικογένεια, στους συγγενείς, στη δουλειά του, στο έθνος του· γιατί σε αυτά να μην προστεθεί και η ανθρωπότητα; Είναι γεγονός ότι οι πολλές δεσμεύσεις οδηγούν σε αναπόφευκτες συγκρούσεις, αλλά αυτή είναι η πρόκληση. Ποιος είπε ότι η ζωή είναι εύκολη; Τους προηγούμενους αιώνες δημιουργήθηκαν άρρηκτοι εθνικοί δεσμοί, καθώς οι άνθρωποι έρχονταν αντιμέτωποι με προβλήματα και ευκαιρίες εκτός των εθνικών συνόρων. Σήμερα έχουμε ανάγκη ενός ανοίγματος από το τοπικό στο παγκόσμιο, καθώς τα ζητήματα που τίθενται είναι παγκόσμια και οι εθνικοί δεσμοί δεν είναι δυνατόν να τα διαχειριστούν. Επιστήμη, οικονομία, οικολογία είναι κάποια από τα παγκόσμια θέματα, που ξεφεύγουν από τα στενά όρια μια εθνικής πολιτικής και για να προχωρήσουμε πρέπει ή να τα αποπαγκοσμιοποιήσουμε, ή να παγκοσμιοποιήσουμε την πολιτική μας. Εφόσον το πρώτο είναι μία ουτοπία, η παγκοσμιοποίηση της πολιτικής μας είναι η μόνη ρεαλιστική λύση. Παρότι κάποιοι μπορεί να θεωρούν ότι πατριωτισμός και οικουμενισμός αντιφάσκουν μεταξύ τους, εντούτοις κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Πατριωτισμός δεν σημαίνει αντίθεση και μίσος προς οτιδήποτε ξένο. Σημαίνει αγάπη και φροντίδα για την πατρίδα σου και στον 21ο αιώνα αυτό συνεπάγεται συνεργασία με τους ξένους. Επομένως σήμερα οι πραγματικοί εθνικιστές είναι οι οπαδοί του οικουμενισμού. Αυτή η άποψη δεν συνάδει φυσικά με την εγκαθίδρυση μιας παγκόσμιας κυβέρνησης. Λέγοντας παγκοσμιοποίηση της πολιτικής εννοούμε ότι μια εθνική πολιτική πρέπει να δίνει έμφαση στα παγκόσμια προβλήματα και συμφέροντα. Προς μια παγκόσμια συνεργασία Ανοιχτοί διακρατικοί δρόμοι, στέρεες γέφυρες και πολύβουα αεροδρόμια αντικατέστησαν τα ψηλά τείχη, τις βαθιές τάφρους και τα συρματοπλέγματα κι όμως υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος για μια παγκόσμια συνεννόηση. Η ελεύθερη επιχειρηματικότητα ξεπέρασε τους οικονομικούς περιορισμούς. Οι άνθρωποι έμαθαν να σκέφτονται ανοιχτά αντί να υπακούν τυφλά σε μισαλλόδοξες δοξασίες και κοντόφθαλμες παραδόσεις. Οι ρεαλιστές παραδέχονται ότι ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς και τα εμπόδια πολλά. Πολλοί λαοί βασανίζονται ακόμα από τυραννικά καθεστώτα, βία, φτώχεια, ασθένειες, έλλειψη εκπαίδευσης. Η ελευθερία των λαών, η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων, ιδεών και αγαθών είναι κάποιες από τις λύσεις που θα βοηθήσουν στο ξεπέρασμα αυτών των προβλημάτων. Τα κράτη που θα επιλέξουν αυτή την πορεία, θα αφήσουν νωρίτερα πίσω τους τα προβλήματα. Όσοι αντιστέκονται και εμμένουν σε αναχρονιστικές πρακτικές, καταδικάζουν τους λαούς τους να υποστούν οδυνηρές συνέπειες. Μπορεί να περάσει καιρός, αλλά δεν είναι απίθανο χώρες όπως η Βόρεια Κορέα, το Ιράκ ή το Ελ Σαλβαδόρ να μεταμορφωθούν σε Δυτικά κράτη. Η κρίση που βιώνουμε ακόμα λόγω της πανδημίας, υπογράμμισε με έμφαση ότι καμία οικονομία δεν μπορεί να επιβιώσει αυτόνομα, εκτός παγκόσμιου εμπορικού δικτύου και ότι τα εθνικά σύνορα είνα αδύναμα να προστατέψουν τους λαούς από τα παγκόσμια προβλήματα. Τα εμβόλια κατά του κορωνοϊού είναι η πιο πρόσφατη απόδειξη ότι οι λύσεις θα προέλθουν από την επικοινωνία και τις συνεργασίες. Ο Yuval Noah Harari στο βιβλίο του 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, προτείνει ένα τεστ τεσσάρων ερωτήσεων στους πολιτικούς που ζητάνε την ψήφο μας. Απευθύνεται βέβαια στους ψηφοφόρους των μεγάλων Δυτικών κρατών, αλλά έχει ενδιαφέρον για όλους.
Αν εκλεγείτε, τι μέτρα θα πάρετε για να περιοριστούν οι κίνδυνοι ενός πυρηνικού πολέμου;
Τι μέτρα θα πάρετε για να περιοριστούν οι κίνδυνοι της κλιματικής αλλαγής;
Τι μέτρα θα πάρετε για τη ρύθμιση αποσταθεροποιητικών τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η γενετική μηχανική; Και τέλος,
Πώς βλέπετε τον κόσμο το 2040; Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το χειρότερο δυνατό σενάριο και ποιο το όραμά σας για το καλύτερο δυνατό;
Αν κάποιοι πολιτικοί δεν καταλάβουν τις ερωτήσεις σας ή αν μιλάνε συνεχώς για το παρελθόν, χωρίς να είναι ικανοί να παρουσιάσουν ένα ουσιαστικό όραμα για το μέλλον, μην τους ψηφίσετε.
Πηγές: Μπαρμπα-Google, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Harari Yuval Noah, TIME, Bloomberg
