Κάθε καλοκαίρι βρίσκω ευκαιρία να διαβάσω κάνα δυο λογοτεχνικά βιβλία, φέτος διάβασα την Eρωφίλη και τον Eρωτόκριτο. Ειδικά ο Ερωτόκριτος μου είναι οικείος, γιατί η μητέρα μου τον ήξερε απέξω, διάβαζε πολλά βιβλία ειδικά στις βεγγέρες στη Χίο. Μόλις σουρούπωνε μαζεύονταν όλοι και έκαναν βεγγέρα, έλεγαν τα νέα της ημέρας, τραγουδούσαν, ορισμένοι δε πιο γραμματιζούμενοι διάβαζαν και ορισμένα κομμάτια ή έκαναν σχόλια για βιβλία που διάβαζαν, δεδομένου ότι τότε, ειδικά μετά από την κατοχή, δεν είχαμε ούτε ρεύμα, μόνο λάμπες πετρελαίου και λουξ. Πέρα από τη μητέρα μου τον Ερωτόκριτο τον απαγγέλανε και πολλοί άλλοι στη Χίο. Αργότερα ο Ερωτόκριτος έγινε γνωστός, ιδιαίτερα στους νέους, με τη φωνή του Ξυλούρη σε τραγούδια που μελοποίησε ο Χριστόδουλος Χάλαρης.
Με τον συγγραφέα του Ερωτόκριτου “γνωρίστηκα” όταν μετασκευάζαμε στον Πειραιά το βαπόρι Βιτσέντζος Κορνάρος για τη Λαϊκή Εταιρεία της Κρήτης. Στο συμβούλιο που διαπραγματευόμασταν τα διάφορα μηχανήματα και τις εργασίες, όπως είμαι και μυτάς, όπως λέμε στην Χίο (αυθόρμητος), είπα «Όλα καλά, ρε παιδιά, αλλά αυτό το όνομα πού το βρήκατε; Tι σχέση έχει με την Κρήτη;». Τότε πετάχτηκαν επάνω όλο το συμβούλιο, σαν χιτλερικοί στρατιώτες σε γεύμα όταν μπαίνει στρατηγός, σα λάστιχο, ο πρόεδρος, μάλιστα, είπε χαριτολογώντας «Αφήστε τον είναι από τη Χίο, αυτοί μόνο από βαπόρια ξέρουν», αλλά εγώ του απάντησα: «Mε συγχωρείς, πρόεδρε, αλλά ξεχνάς ότι εμείς στη Χίο δεν έχουμε μόνο βαπόρια, έχουμε και τον Κοραή, τον Ψυχάρη, τον Ροΐδη και 1/7 από τον Όμηρο και άλλους». Επτά πόλεις ερίζουν για την καταγωγή του, με επικρατέστερες τη Σμύρνη και τη Χίο.
Ο πρόεδρος, που ήταν και γραμματιζούμενος, συμπλήρωσε ότι ο Κορνάρος είναι συγγραφέας του Ερωτόκριτου και ο Τζώρτζης Χορτάτσης της Ερωφίλης, αμφότεροι Κρητικοί. Και οι δύο είναι οι σύγχρονοι Όμηροι και θα έπρεπε να τους ξέρεις... Τα δύο αυτά έργα γράφτηκαν την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας, εποχή που παρουσίασε μια πολιτιστική άνθηση και είναι μετασκευές ιταλικών προτύπων, όμως έχουν πάρα πολλά δικά τους στοιχεία και ορισμένα κομμάτια τους είναι αυθεντικά. Ενδεικτικό της διάδοσης της Ερωφίλης είναι ότι κυκλοφορούσε σε χειρόγραφα, από τα οποία σώζονται τρία και υπάρχει μαρτυρία και για τέταρτο, χαμένο σήμερα. Μετά την πρώτη εκτύπωση στη Βενετία, έγιναν πάρα πολλές ανατυπώσεις το 1637, το 1648, το 1676, το 1682, το 1746, το 1772, το 1804, το 1820 κ.ά. και δείχνει την αποδοχή του έργου όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο. Οι μισές σελίδες στην έκδοση της Ερωφίλης που διάβασα, αναφέρονται σε πραγματείες, μελέτες και σχόλια που έχουν γράψει πολλοί Έλληνες και ξένοι και είναι εντυπωσιακό το πλήθος τους. Οι χρόνοι που γράφτηκαν τα έργα δεν είναι συγκεκριμένοι. Η Ερωφίλη γράφτηκε γύρω στα 1595 και ο Ερωτόκριτος περίπου το 1610. Η μεγάλη λογοτεχνική και γλωσσική ανανέωση της κρητικής παραγωγής έγινε μέσα στο πλαίσιο του θεάτρου, λόγω της άμεσης επαφής με το κοινό, και μάλιστα ειδικά με την Ερωφίλη που είναι τραγωδία. Η Ερωφίλη είναι γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο, με εξαίρεση τα χορικά που είναι γραμμένα σε ενδεκασύλλαβους σε τρίστιχες στροφές. Το έργο διαδραματίζεται στην Αίγυπτο. Ο βασιλιάς της χώρας, Φιλόγονος, έχει σκοτώσει τον αδελφό του, νόμιμο βασιλιά και έχει ανέβει στον θρόνο μαζί με την γυναίκα του αδελφού του. Ο βασιλιάς έχει μία κόρη, την Ερωφίλη, που ερωτεύεται έναν νέο από την βασιλική αυλή, τον Πανάρετο. Ο Πονάρετος είναι γιος του βασιλιά της Τσέρτσας (ίσως να εννοείται η Γεωργία), που έχει κυριευθεί από εχθρούς και έχει καταφύγει στην Αίγυπτο κρατώντας κρυφή την ταυτότητά του γιατί κινδυνεύει η ζωή του, αφού είναι νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Οι δύο νέοι έχουν μεγαλώσει μαζί και η φιλία τους εξελίσσεται σε έρωτα που σφραγίζεται με έναν μυστικό γάμο τον οποίο γνωρίζουν μόνο εκείνοι οι δύο. Ο βασιλιάς γίνεται έξω φρενών όταν το μαθαίνει, σκοτώνει τον Πανάρετο και στέλνει την καρδιά του ως δώρο στην Ερωφίλη, η οποία στη συνέχεια αυτοκτονεί και ο χορός θανατώνει τον βασιλιά.
Ο Ερωτόκριτος είναι ένα έμμετρο μυθιστόρημα που συντέθηκε από τον Βιτσέντζο Κορνάρο στην Κρήτη τον 17ο αιώνα. Αποτελείται από 10.012 ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους αποδιδόμενους στην Κρητική διάλεκτο, εκ των οποίων οι τελευταίοι 12 αναφέρονται στον ίδιο τον συγγραφέα. Το κύριο θέμα είναι όμοιο περίπου με την Ερωφίλη, αναφέρεται στον έρωτα δύο νέων, του Ερωτόκριτου, γιου του πιστού συμβούλου του βασιλιά της Αθήνας Ηρακλή και της κόρης του Αρετούσας, όμως αυτό έχει αίσιο τέλος.
Και τα δύο έργα έχουν ενότητα μύθου και έπους, αναφέρουν πάρα πολλά στοιχεία, διδακτικά και φιλοσοφημένα, βγαλμένα από τη ζωή και μάλιστα βρήκα ορισμένα που χρησιμοποιούνται και σήμερα στην κοινωνία. Από τα δύο έργα σας παρουσιάζω ορισμένους στοίχους που μου άρεσαν και ευελπιστώ να αρέσουν και σε σας.
EΡΩΦΙΛΗ Τόσες δεν είναι οι ομορφιές, τόσα δεν είν' τα κάλλη, μα τούτο εκ την αγάπη σουγεννάται τη μεγάλη. Μα, γή όμορφή 'μια, γή άσκημη, Πανάρετε ψυχή μου, για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου. Το γέλιο πώδωσε της κακοσύνης τόπο (Χαμογελάστε, το νέο σλόγκαν για ευτυχία) Όλοι οι ανθρώποι σφαίνουσι, μα ο φρόνιμος, σα σφάλει, το σφάλμα με τη γνώση του θωρεί να σάσει πάλι Μα μόνο με την πεθυμιά ποτέ κιανείς δε φτάνει σ΄τόπο μεγάλο και ψηλό τα πόδια του να βάνει, μα ΄ναι μεσίτες τση τιμής η προθυμία κ΄ οι κόποι, κι όχι ποτέ το ριζικό , σαν κρίνουν οι ανθρώποι. Φρόνιμα το ’καμε πολλά, γιατί ως φωτιά στη ράπη πιάνει στην ανακάτωση τω νιώ συχνά η αγάπη Οι φρόνιμοι τα πάθη τως κουρφότατα κρατούσι, κι όντα πονούσι στην καρδιά, τα χείλη τως γελούσι Έτσι μηδέν πρικαίνεσαι για πράμα καμωμένο, μα κάτεχε να το κρατείς, όσο μπορείς, χωσμένο. Άφησε, σαν ευρίσκεται, το πράμα να περάσει, γιατί ο καιρός τα πράματα καθημερνόν αλλάσσει. Τι με φελούνε οι ομορφιές, τι μέ φελούν τα κάλλη, και τσ’ ορεξής μου τα κλειδιά να τα κρατούσιν άλλοι; Πλούσοι και μπορεζάμενοι, φτωχοί, μικροί και δούλοι, τση τύχης αποκατωθιό βλέπω πως στέκουν ούλοι, κ’ η τύχη σαν ασύστατη μηδένα δεν αφήνει. Μα ποιός να πέσει σε φτωχειά, στα πλούτη μαθημένος, και να μην έχει βάσανα πάσα καιρό ο καημένος; Ποιός με το φώς των αμματιώ στη γη ποτέ γεννάται, κι ώστε να ζει, σαν τυφλωθεί , να μην παραπονάται ;
ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ Τα ᾽μαθες, Αρετούσα μου, τα θλιβερά μαντάτα; ο Kύρης σου μ’ εξόρισε σ’ τση ξενιτιάς τη στράτα; Tέσσερεις μέρες μοναχάς μου ᾽δωκε ν’ ανιμένω, κι αποκεί να ξενιτευτώ, πολλά μακρά να πηαίνω. Kαι πώς να σ’ αποχωριστώ, και πώς να σου μακρύνω, και πώς να ζήσω δίχως σου στο ξορισμόν εκείνο; Kατέχω το κι ο Kύρης σου γλήγορα σε παντρεύγει, Pηγόπουλο, Aφεντόπουλο, σαν είσαι συ, γυρεύγει. Κάλλια ’χω σε με θάνατο παρ’ άλλη με ζωή μου για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου (Ερωτικό φανταστικό)
Πάντα η γυναίκα ανερωτά, και πεθυμά ν΄ακούσει πως όλοι την-ε ρέγουνται κι όλοι την αγαπούσι. Κι ουδέ μανίζει, ουδέ γρινιά, αμέ πολλά τσ’ αρέσει, όλοι, μεγάλοι και μικροί, όμορφη να τη λέσι. Μετάστρεψε το λογισμόν τούτον οπού σε κρίνει, μην πα΄ κι ανάψεις μια φωτιάν οπού ποτέ δε σβήνει. Για τούτο πρέπει εις τες αρχές να βλέπει όπου ’χει γνώση, να μην αφήσει το κακό μέσα του να ριζώσει. Χίλια μάτια ΄χει ο λογισμός, μερόνυκτα βιγλίζουν, χίλια η καρδιά, και πλιότερα, κι ουδεποτέ σφαλίζουν. Μακρά΄τον ο Ρωτόκριτος από την Αρετούσα, τα μάτια που΄χε στην καρδιά, πάντα την εθωρούσα. Εύκολον είναι το κακόν, κι όποιος βαλθεί το κάνει, κι όποια επληγώθη στην τιμή, δεν είδαμε να γιάνει. Γιαύτος τυχαίνει στην αρχήν, εκείνοι οπού΄χου΄γνώση, να μην αφήσουν το κακό να περισσοξαπλώσει. Τα μάτια του όπου εστρέφουνταν, κι όπου κι αν εθεωρούσα, δεν είδαν ομορφύτερην από την Αρετούσα. Και τόσο πλιά τα κάλλη τση τον εψυγομαραίναν, κι ο νους δεν αλαφρώνουντον, ουδ΄οι πληγές εγιαίναν. Κι όλοι τον αγαπήσασι, κι ας δεν τον-ε γνωρίζουν, γιατί οι ανθοί της Αρχοντιάς από μακρά μυρίζουν. Στη γέμισιν του φεγγαριού, άλλο δέντρο δεν πιάνει, μόνο τσ’ αγάπης το δέντρο, που πάντα ρίζες κάνει. Ανάθεμα τον Έρωτα με τα καλά τα κάνει, και πως κομπώνει και γελά τη φρόνεψιν, και σφάνει! Σ’ πόσ’ άδικα, σ’ πόσ’ άπρεπα τον άνθρωπο μπερδαίνει, κι οπού τον έχει για κριτήν, εις ίντα σφάλμα μπαίνει.
Σε ό,τι αφορά και στα δύο έργα, η αυστηρή τήρηση των αντιστοιχιών, το σχήμα της επανάληψης, της παραλλαγής και της ερώτησης, όλα δείχνουν μια εξοικείωση με τη ρητορική τέχνη. Η εσωτερική σύνθεση των δεκαπεντασύλλαβων διστίχων στην Ερωφίλη είναι περισσότερο περίτεχνη, λιγότερο λαϊκή από τον Ερωτόκριτο.
Γίνονται συζητήσεις αν το φαινόμενο της Κρητικής Λογοτεχνίας στο σύνολό του και κυρίως στη φάση της ακμής, στα τέλη του 16ου και στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, πρέπει να υπαχθεί στη φάση της Αναγέννησης ή της Όψιμης Αναγέννησης ή του Μανιερισμού ή του Barock. Ο σχετικός προβληματισμός και η αμφισβήτηση του όρου «αναγεννησιακή» αναπτύχθηκε κυρίως από τον καθηγητή Ιστορικό της Τέχνης Νίκο Χατζηνικολάου στην εργασία του «Σκέψεις για την Κρητική Αναγέννηση».
Απηχήσεις της Ερωφίλης στη νεότερη ποίηση μας, ανάλογες προς εκείνες που είχε ο Ερωτόκριτος στον Σολωμό, στον Σικελιανό, στον Σεφέρη, στον Πρεβελάκη, δεν διαπιστώνονται. Αυτό είναι ιδιαίτερα άξιο προσοχής και χωρίς αμφιβολία πρέπει να αποδοθεί στη μεγαλύτερη αμεσότητα, διαύγεια και θερμότητα του κορναρικού λόγου, που βρίσκεται σε στενότερη σύνδεση προς την ψυχολογία και τη γλώσσα του νεοελληνικού λαού.
Στο φυσικό για τον σημερινό άνθρωπο ερώτημα, γιατί ποιητές αναμφισβήτητα προικισμένοι όπως ο Χορτάτσης μιμήθηκαν άλλους αντί να δημιουργήσουν κάτι εντελώς καινούργιο και προσωπικό, η απάντηση είναι ότι δεν υπήρχε τότε άλλος τρόπος δημιουργίας.
Η φυσική σειρά των λέξεων είναι αλλαγμένη κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην είναι εύκολο να βρεθούν παραδείγματα ανάλογης σύνταξης σε άλλα νεοελληνικά έργα.
Ο πιστότερος μιμητής της Ερωφίλης είναι ο επίσης Ρεθύμνιος Ιωάννης Ανδρέας Τρώιλος, ο ποιητής του Ροδολίνου, ο οποίος ακολουθεί συνειδητά το περίτεχνο ύφος και την πυκνή σύνταξη του Χορτάτση.
Ειδικά για την Ερωφίλη το πόσο αγαπητό είχε γίνει το έργο στην Κρήτη φαίνεται από το γεγονός ότι το όνομα της ηρωίδας δόθηκε ήδη τον 17ο αιώνα ως βαπτιστικό. Επίσης οι θρήνοι της ηρωίδας και της τροφού γίνονται ελληνικά μοιρολόγια. Στα χορικά της Ερωφίλης ο χορός αναπολεί την ευτυχία του χρυσού αιώνα, όταν δεν υπήρχαν νόμοι, τάξεις, κράτος, πόλεμοι, εργασία και ο έρωτας ήταν ελεύθερος. Είχε δίκιο ο πρόεδρος της ναυτιλιακής, αλλά δεν ξέρω αν ζει για να του ζητήσω συγνώμη. Μάλλον θα έχει αποδημήσει εις Κύριον... Η ιδέα μου να γράψω για την Ερωφίλη και τον Ερωτόκριτο ήταν επειδή φαντάζομαι ότι δεν έχετε όλοι τον χρόνο να τα διαβάσετε, να πάρετε μια γεύση αυτών των έργων που πράγματι είναι αξιόλογα. Όχι βέβαια όσο του Ομήρου (που είπε ο πρόεδρος), αλλά πάντως εξαιρετικά και για όσους έχετε χρόνο συστήνω να τα διαβάσετε. Εκτός των φιλοσοφημένων έχει και πολλά ωραία ερωτικά, σαν τα ερωτικά του Σεξπείρου που έχω γράψει και είχαν τρομερή απήχηση… Ευελπιστώ να σας αρέσει και αυτό. Για σας εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου… μόνο όμως για να γράφει.
