Το καλοκαίρι στα γενέθλιά μου, μία φίλη μας, καθηγήτρια φιλόλογος σε γυμνάσιο, μου δώρισε το βιβλίο του Κ. Θ. Δημαρά Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής. Της είπα ότι το βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον καθώς δεν γνώριζα τίποτα για τον Ελληνικό Διαφωτισμό, παρόλο που στο Γυμνάσιο, στη Χίο, μάθαμε πολλά για τον Χιώτη Αδαμάντιο Κοραή και την εποχή του και συχνά μας μιλούσαν για τον Νεόφυτο Βάμβα και τον Γιάννη Ψυχάρη. Θυμάμαι ότι τόνιζαν τον σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στην παιδεία του Γένους. Το έναυσμα, λοιπόν, για να γράψω αυτό το άρθρο ήταν η εντύπωση που μου έκανε ο άγνωστος σε μένα Ελληνικός Διαφωτισμός και το κενό που είχα στις γνώσεις μου.
Μια σταγόνα ιστορίας Ας αρχίσουμε με λίγα λόγια για τον Διαφωτισμό, για να “φρεσκάρουμε” όσα μάθαμε στο σχολείο. Ο Διαφωτισμός αποτελεί σημαντικό πνευματικόκίνημα, που διαμορφώθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τα τέλη του 17ου και σε όλο τον 18ο αιώνα, το οποίο οι ίδιοι οι Γάλλοι Διαφωτιστές αποκάλεσαν «Siècle des lumières» (Εποχή του Διαφωτισμού), θεωρώντας τους εαυτούς τους φωτοδότες. Κύριοι στόχοι του Διαφωτιστών ήταν αφενός η λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και αφετέρου η επικράτηση του ορθού λόγου, η πνευματική ελευθερία, η ανεξιθρησκία και ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία, κορυφώθηκε στη Γαλλία και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και έξω απ’ αυτήν. Βασικός φορέας των νέων ιδεών που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη που μέχρι εκείνη την εποχή παρέμενε αποκλεισμένη από το σύστημα της απολυταρχίας. Κορυφαίοι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού υπήρξαν οι Ρουσό, Βολτέρος, Ντιντερό, Μοντεσκιέ και Ντ’ Αλαμπέρ. Oι ιδέες τους συνοψίστηκαν στηνΕγκυκλοπαίδεια, ένα συλλογικό έργο 33 τόμων. Σε αυτό οι διαφωτιστές παρουσίασαν όλες τις νέες γνώσεις, καθώς και τις νέες ιδέες και αντιλήψεις για διάφορα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και άλλα θέματα. Οι θέσεις του Διαφωτισμού επηρέασαν, με διάφορους τρόπους, την πολιτική πραγματικότητα του 18ου αιώνα και πολλές από αυτές (π.χ. διάκριση των εξουσιών) αποτελούν θεμέλια των σύγχρονων δημοκρατιών. Το κίνημα του Διαφωτισμού ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων λόγω του αποδέκτη του, που ήταν το ευρύ κοινό. Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στον λαό να δημιουργήσει μια γνώμη, μία κοινήγνώμη και διαφωτιστικές ιδέες παρότι διαδόθηκαν, αρχικά, στα ανώτερα μορφωμένα κοινωνικά στρώματα, εντούτοις πολλές από αυτές έγιναν δημοφιλείς μέσα από την κυκλοφορία εκλαϊκευμένων βιβλίων, τα οποία έφεραν σε επαφή ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας με τον επιστημονικό λόγο. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού.
Νεοελληνικός Διαφωτισμός Είναι ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα που, κατά μία άποψη, επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, του οποίου και αποτελεί παρακλάδι, στον ελλαδικό χώρο, όπου ζούσαν άνθρωποι ελληνικής εθνικής συνειδήσεως και ορθόδοξου γένους εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά τον ΚωνσταντίνοΔημαρά, ο οποίος εισήγαγε και τον όρο «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», αυτός αποτελεί γηγενές και ενδογενές φαινόμενο του ελληνισμού που συναντιέται με τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και επηρεάζεται από αυτόν χωρίς όμως η αρχική του δυναμική να πάψει να είναι εγχώρια. Τα αρχικό χρονικό όριο αυτού του ρεύματος προσδιορίζεται το 1700 με την ανάθεση σε ελληνικά χέρια της εξουσίας των παρίστριων ηγεμονιών [Ίστρος, αρχαία ονομασία του Δούναβη· παρίστριες, οι παραδουνάβιες ηγεμονίες Μολδαβίας και Βλαχίας], όπου δημιουργούνται ισχυροί ημιανεξάρτητοι πυρήνες δεκτικότητας των δυτικών πολιτισμικών στοιχείων.
Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή Το 1774 αρχίζει η λεγόμενη «περίοδοςανακαίνισης» με την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης, η Ρωσία εξασφάλιζε το δικαίωμα της ελεύθερηςναυσιπλοΐας των υπό ρωσικήσημαία εμπορικών πλοίων στα ΣτενάτουΒοσπόρου. Σε ό,τι αφορά στα ελληνικά ενδιαφέροντα, κατοχύρωσε νομικά το δικαίωμα της χρήσης της ρωσικής σημαίας από Έλληνες πλοιοκτήτες, όπως και τη ναυπήγηση πλοίων μεγάλουεκτοπίσματος. Ακολουθώντας πιστά τα γεωστρατηγικά της συμφέροντα, η Ρωσία ενδιαφερόταν άμεσα για την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, είτε εξαιτίας της έλλειψης ρωσικών εμπορικών πλοίων για τη μεταφορά εμπορευμάτων είτε εξαιτίας της ναυτικής δεξιότητας των ελληνικών πληρωμάτων. Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, τη ρωσική σημαία ο εμπορικός στόλος των Ελλήνων καραβοκύρηδων απέκτησε τον έλεγχο σημαντικού μέρους του εμπορίου που αναπτύχθηκε θεαματικά.
Η ανοδική πορεία Οι Έλληνες που ζουν στη Δύση παρακολουθούν από κοντά όλες τις αλλαγές που γίνονται στη σκέψη, παρακολουθούν τις ανακαλύψεις πάνω στις νέες τεχνικές, ανακαλύπτουν τις ιδεολογικές αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται η Γαλλική Επανάσταση, κοντολογίς με αφετηρία τις παροικίες, ο ελληνισμός ήρθε σε επαφήμε τις ιδέες του Διαφωτισμού. Οι έμποροι και γενικότερα οι Έλληνες που ταξίδευαν στην Ευρώπη έγιναν οι φορείς διάδοσης αυτών των ιδεών στον ελλαδικό χώρο. Οι καραβοκυραίοι και οι πραγματευτάδες δεν φέρνουν μονάχα πλούτο από τις δυτικές χώρες όπου ταξιδεύουν· μαζί με τα πλούτη φέρνουν τον πόθο μιας καλύτερης ζωής, την πεποίθηση ότι την καλύτερη αυτή ζωή τη δίνει η παιδεία στον άνθρωπο, η παιδεία που είναι μητέρα της ελευθερίας. Έτσι η εκπαίδευσησυνδέθηκε με τον αγώνα για ελευθερία και, γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα, διαμορφώθηκε ένα κίνημα που, επιδιώκοντας τη διάδοση των διαφωτιστικών ιδεών μεταξύ των Ελλήνων, αποσκοπούσε στην ιδεολογική προετοιμασία του αγώνα για την ελευθερία. Βαθμιαία, πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, η Σμύρνη και η Χίος εξελίχθηκαν σε σημαντικά εμπορικά κέντρα, με πρωταγωνιστική ελληνική παρουσία και σε αυτές αναπτύχθηκε κυρίως το κίνημα του ελληνικού Διαφωτισμού. Για το Φανάρι και τους Φαναριώτες αξίζει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά. Οι Φαναριώτες ήταν μία εκ των κοινωνικών ομάδων του ελληνικού έθνους που κατάφεραν να αναδειχθούν, μέσα από την άσκηση επιστημονικών επαγγελμάτων και την οικονομική τους ευρωστία, στον διοικητικόμηχανισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η νέα αυτή αριστοκρατία εγκαταστάθηκε γύρω από το Πατριαρχείο, στη νέα του έδρα, στη συνοικία του Φαναρίου. Οι ορθόδοξοι Φαναριώτες ασχολήθηκαν με το εμπόριο και ήταν οι πλέον καλλιεργημένοι, γλωσσομαθείς και με εμπειρία από την Ευρώπη, υπήκοοι της Αυτοκρατορίας. Δεν είναι λοιπόν, υπερβολική η άποψη ότι κύριοι φορείς του Διαφωτισμού για την Ελλάδα υπήρξαν οι Φαναριώτες.
Χίος Δεν είναι η χιώτικη καταγωγή μου που με ωθεί να γράψω λίγα περισσότερα για τη Χίο και τον ρόλο της στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Οι Χιώτες φαίνεται ότι αποτελούσαν την ισχυρότερηοικονομικά ομάδα Ελλήνων εμπόρων της διασποράς, δημιουργώντας ένα πανίσχυρο εμπορικό δίκτυο –το χιώτικοδίκτυο– που εκτεινόταν από τη Νέα Υόρκη και τη Νέα Ορλεάνη μέχρι την Τεργέστη και την Αγία Πετρούπολη, και από την Κωνσταντινούπολη μέχρι το Μανδράς, και εμπορεύονταν σιτηρά, βαμβάκι, μετάξι, λιναρόσπορο, πορσελάνες, ξυλεία, δέρματα, υφάσματα και βέβαια μαστίχη που τους εξασφαλίζει και προνόμια από τον Σουλτάνο. Μιμούμενοι τους προοδευτικούς λαούς της Δύσης εγκαινιάζουν το 1792 τη ΜεγάληΣχολή της Χώρας, όπου νέοι από την Ελλάδα και την Κωνσταντινούπολη καταφθάνουν για να φοιτήσουν δωρεάν και να λάβουν ευρωπαϊκήπαιδεία. Χτίζουν νοσοκομείο με λοιμοκαθαρτήριο, στήνουν το καλύτερο τυπογραφείο στην Ανατολή και φτιάχνουν την περίφημη βιβλιοθήκηΚοραής – πολλές ώρες πέρασα εκεί στα μαθητικά μου χρόνια. Σε αυτή τη βιβλιοθήκηκληροδότησε ο Αδαμάντιος Κοραής πολλά από τα βιβλία του, που αποτελούσαν και το μοναδικό περιουσιακό του στοιχείο. Παράλληλα λειτουργούν το ΦροντιστήριοΑγίωνΑναργύρων (μέσα 17ου αιώνα), η Σχολή του ΑγίουΒίκτωρος (1666), και το Γυμνάσιο της Χίου (1815).
Μεταφράσεις και εκδόσεις
Επίσης, οι Έλληνες ομογενείς των οργανωμένων παροικιών της Ευρώπης έγιναν η αιχμή του δόρατος στο διαφωτιστικό ρεύμα, χρηματοδοτώντας μεταφράσειςκαι εκδόσεις βιβλίων. Βασικά στηρίγματα αυτού του ρεύματος ήταν αφενός η οικονομική ανάπτυξη και αφετέρου η ανακάλυψη της τυπογραφίας και η διάδοση του γραπτούλόγου. Τα ελληνικάβιβλίατυπώνονται πλέον σε πολλές ευρωπαϊκέςπόλεις και κάποια σε τυπογραφεία στο έδαφος του οθωμανικού κράτους, στην Κωνσταντινούπολη, τη Μοσχόπολη (πόλη στην περιοχή της Κορυτσάς με μεγάλη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη κατά τον 18ο αιώνα), στη Μολδοβλαχία και αλλού. Υπολογίζεται πως από την πρώτη εμφάνιση τυπωμένων ελληνικών βιβλίων μέχρι το 1820 εκδόθηκαν περίπου 5.000τίτλοι. Η Βενετία, η Τεργέστη, η Ρώμη, η Λειψία, η Βιέννη, αλλά και η Αγία Πετρούπολη, η Οδησσός και η Μόσχα, το Ιάσιο και το Βουκουρέστι στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, πόλεις με ισχυρές ελληνικές παροικίες, αποκτούν σταδιακά σπουδαίους εκδοτικούς οίκους και τυπογραφεία ελληνικής ιδιοκτησίας και με Ελληνες τυπογράφους. Τυπογραφεία που τυπώνουν ελληνικά βιβλία λειτούργησαν και στην Αγγλία (Λονδίνο, Οξφόρδη, Κέμπριτζ) και στη Γερμανία (Ερφούρτη). Στο Παρίσι, αλλά και σε όλη τη Γαλλία, λειτούργησαν τυπογραφεία που διακρίθηκαν για τις περίτεχνες γραμματοσειρές ικανότατων χαρακτών. Οι εκδοτικές προσπάθειες του ΠολυζώηΛαμπανιτζιώτη, του ΑνθίμουΓαζή, του ΓρηγορίουΚωνσταντά και κυρίως του ΝεοφύτουΔούκα –που εξέδωσε και μοίρασε δωρεάν χιλιάδες αντίτυπα σε δασκάλους και μαθητές– φανερώνουν ότι ο εμπορευόμενος λόγιος σμίγει με τον λόγιο έμπορο.
Οι αλλαγές Οι ελληνικοί πυρήνες του Εξωτερικού δεν ακτινοβολούν δυτική παιδεία μόνο μέσα από τα έντυπα. Κοντά σ᾽ αυτά υπάρχει ένας κόσμος εμπειριών, ο οποίος είτε μέσω της όσμωσης είτε της άμεσης επαφής, σπάζει τις παραδόσεις και τις καθημερινές συνήθειες και δημιουργεί καινούργιες καταστάσεις. Η ενδυμασία, η δίαιτα, οι σχέσεις των δύο φύλων, δηλαδή ό,τι ονομαζόταν τότε Χρηστοήθεια, θα υποστούν πολύ βαθιές μεταβολές από την επαφή με τη Δύση και τη γοητεία που ασκεί αυτή η επαφή. Οι έμποροι που πηγαίνουν στην Ευρώπη αρχίζουν να φορούν τα φράγκικα, όπως τα χαρακτηρίζουν οι αφελέστεροι, υπονοώντας ελευθεριότητα και καλοπέραση. Οι πιο συντηρητικοί σοκάρονται και πολλοί συστήνουν να μην πηγαίνουν οι νέοι στη Δύση ούτε για εμπορία, γιατί ελλοχεύουν κίνδυνοι ακόμη και από μικρούς καθημερινούς εθισμούς. Οι δύο κόσμοι, ο δυτικός από τη μια και ο αρχαίος από την άλλη, θα συγκρουστούν σφοδρά στο πεδίο της γλώσσας. Η φιλολογική διαμάχη της εποχής, με επίκεντρο το γλωσσικό πρόβλημα, αντικατοπτρίζει μια πάλη ανάμεσα στα παραδοσιακά και τα νεωτερικά ρεύματα της ελληνικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο καταγόμενος από τη Χίο Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929), καθηγητής της ελληνικής γλώσσας στο Παρίσι, γνωστός για τον ρόλο του στο κίνημα του δημοτικισμού και τον αγώνα του για την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους.
Οι αντιδράσεις Όπως ήταν αναμενόμενο, όλος αυτός ο αναβρασμός δεν ήταν δυνατόν να μην εγείρει αντιδράσεις. Οι αλλαγές δεν έγιναν εύκολα, ούτε διέθεταν γενικό χαρακτήρα. Δημιουργήθηκαν προβλήματα οξύτατα και σημαντικότατα. Μια καινούργια κοινωνία προσπαθούσε να ανασυντάξει τους κώδικές της. Η εσχατολογική ηθική δεν αρκούσε σε αυτές τις γενιές που ήταν γεμάτες κριτική διάθεση. Οι παραδοσιακές πρακτικές και προσανατολισμοί της εκπαίδευσης έδειξαν εξαιρετικές αντοχές στις προσπάθειες αντικατάστασής τους και ασφαλώς η αντίδραση των φορέων τους ήταν έντονη. Οι περιπέτειες πολλών Ελλήνων Διαφωτιστών σε ελληνικά σχολεία της εποχής είναι τα τεκμήρια της επώδυνης προσπάθειας των Ελλήνων λογίων για τον αναπροσανατολισμό της εκπαίδευσης. Η αντίδραση αυτή οφειλόταν κυρίως στην μακρά ελληνικήπαράδοση, από την αρχαιότητα διαμέσου των ρωμαϊκών χρόνων, που διατηρήθηκε επί της ουσίας καθόλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας και ενισχυόταν από την δυσπιστία και την ανησυχία της Ανατολικής Εκκλησίας για ό,τι προέρχεται από τη Δύση. Αυτά δε όλα γίνονται ακόμη πιο έντονα, όταν μετά την κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την ευθύνη για τη διακυβέρνηση της ελληνικής εθνότητας κρατάει μόνο πλέον η Εκκλησία. Η στροφή προς τις επιστήμες και πιο συγκεκριμένα η εκλαΐκευση των δυτικών θετικών επιστημών του 18ου αιώνα, που εντάσσεται στο πνεύμα του Διαφωτισμού, δεν προκάλεσε σε πρώτη φάση την αντίδραση της Εκκλησίας ή των συντηρητικών λογίων που διηύθυναν τις Ελληνικές σχολές εκείνη την περίοδο. Οι διάφορες διαφωνίες παρέμειναν σε χαμηλούς τόνους. Η κύρια αντίδραση στον ∆ιαφωτισμό προερχόταν από τον τοπικόκατώτεροκλήρο και από τους παλαιότερους καθηγητές των Ελληνικών σχολείων, οι οποίοι έβλεπαν στο πνεύμα του ∆ιαφωτισμού, τον κίνδυνο της κατάλυσης της Ορθόδοξης παράδοσης, της επικράτησης της ∆υτικής Εκκλησίας ή του αθεϊσμού και την ανατροπή των παραδοσιακών αξιών που διατήρησαν το γένος στη ζωή. Ένα άλλο θέμα που προκάλεσε αντίδραση ήταν η παρουσία του τεκτονισμού στον κοινωνικοπνευματικό χώρο. Οι πρώτες σχετικές μνείες γίνονται για παρουσία τεκτόνων, κυρίως λογίων και εμπόρων, στα Επτάνησα, την Σμύρνη και την Πόλη, λίγο πριν το 1750. Η μυστικότητα που καλύπτει αυτή την οργάνωση δεν επιτρέπει να γνωρίζουμε περισσότερα για τη δράση της μέσα στους ελληνικούς πυρήνες, όμως δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός ότι τεκτονικές παρουσίες απαντώνται σε εθνικά κινήματα που οδήγησαν στον Αγώνα.
Εκπρόσωποι του ελληνικού Διαφωτισμού • Αδαμάντιος Κοραής Γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 27 Απριλίου 1748 και πέθανε στο Παρίσι στις 6 Απριλίου 1833. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Κοραής, επιτυχημένος έμπορος μεταξιού με καταγωγή από τη Χίο. Παππούς του, από την πλευρά της μητέρας του, ο ΑδαμάντιοςΡύσσιος, σημαντικός λόγιος της εποχής του, δάσκαλος στη Σμύρνη και τη Χίο, ο οποίος πέθανε μόλις ένα χρόνο πριν τη γέννηση του Αδαμαντίου (1747), πριν προλάβει να διδάξει ελληνικά στα εγγόνια του, όπως επιθυμούσε. Ο παππούς είχε πλούσια βιβλιοθήκη, όπου μεταξύ άλλων, υπήρχαν και έργα του Στράβωνα. Στη διαθήκη του έβαλε όρο οτι τα βιβλία θα τακληρονομούσεόποιοεγγόνι του τελείωνεπρώτοτοδημοτικόσχολείο. Τον όρο αυτό έμελλε πρώτος να εκπληρώσει ο δωδεκαετής Κοραής το 1760. Τα πρώτα του γράμματα τα διδάχθηκε στην ΕυαγγελικήΣχολή της Σμύρνης. Τα χρόνια στη σχολή αυτή περιέγραψε αργότερα σε επιστολή του με τις λέξεις «διδασκαλίαν πολλά πτωχήν, συνωδευομένην με ραβδισμόν πλουσιοπάροχον». Ο Αδαμάντιος όμως, άντεξε καθώς στόχος του ήταν η βιβλιοθήκη του παππού. Προόδευσε στην εκμάθηση της αρχαίαςελληνικήςγλώσσας. Επίσης στην εφηβεία του άρχισε να μαθαίνει γαλλικά, ιταλικά και λατινικά. Στα 1771 πηγαίνει στην Ολλανδία, για να ασχοληθεί με το εμπόριο, αλλά και εκεί τον κερδίζει η μελέτη και κάθε είδους σπουδή: από την κιθάρα και το σπαθί ώς τα μαθηματικά και τα εβραϊκά. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έγραψε ένας έμπειρος υπάλληλος του πατέρα του: «ετούτος για νεγότζιο [κατάστημα] δεν είναι». Επιστρέφει στη Σμύρνη το 1778 και μετά από λίγα χρόνια φεύγει ξανά για το Μομπελλιέ, όπου σπουδάζει ιατρική. Ο θάνατος του πατέρα του, το 1783, και η οικονομική καταστροφή της οικογένειας, βυθίζει τον Κοραή στη φτώχεια, που δεν τον εγκατέλειψε μέχρι τον θάνατό του. Ολοκληρώνει τις σπουδές του στην ιατρική χάρη στην οικονομική ενίσχυση του ΜακαρίουΝοταρά. Τα πρώτα του δημοσιεύματα τα έκανε για λόγους βιοπορισμού. Βαθύς γνώστης της ελληνικής γλώσσας, απέκτησε φήμη μεταξύ των δυτικών σοφών για την ελληνομάθειά του. Άλλωστε η διδακτορική του διατριβή, με θέμα τον Ιπποκράτη, αποτελεί διασταύρωση των ιατρικών και των φιλολογικών του σπουδών. Η ενασχόληση με τα φιλολογικά προκαλούν τη μετάβασή του στο Παρίσι, αρχικά για λίγο, εντέλει όμως για σαρανταπέντε αδιάκοπα χρόνια. Στη διάρκεια της παραμονής του εκεί, τύπωσε πολλά έργα του που παρακινούσαν σε εξέγερση. Από τα πρώτα είναι η γνωστή Αδελφική διδασκαλία προς τους Γραικούς (1798), που συνιστούσε απάντηση στην Πατρική διδασκαλία, ένα κείμενο που αποδίδεται στον πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμο και το οποίο αποσκοπούσε στην αποτροπή της διείσδυσης των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης στον Ελληνισμό. Ακόμη είναι γνωστά τα κείμενα πολιτικού χαρακτήρα Άσμα Πολεμιστήριον (1800) και Σάλπισμα Πολεμιστήριον (1801), το ένα έμμετρο, το άλλο πεζό, εμπνευσμένα από τη γαλλική πολιτική του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Ανατολική Μεσόγειο και τις ελπίδες που είχε προκαλέσει στον Ελληνισμό πιθανή γαλλική συμπαράσταση για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το 1805, με την υλική ενίσχυση των Ζωσιμάδων, άρχισε την έκδοση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης, μιας σειράς με έργα αρχαίων συγγραφέων, με προλεγόμενα τους «Αυτοσχεδίους Στοχασμούς» του, για την παιδεία και τη γλώσσα, για την οποία υποστήριξε το μέσο δρόμο. Δεν ήθελε ούτε την αρχαία ελληνική, ούτε τη δημοτική. Ο μέσος δρόμος του Κοραή ήταν η καθαρεύουσα. Η έκδοση της Ιλιάδας είναι από τα πλέον εμβληματικά συγγραφικά και εκδοτικά επιτεύγματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αξιοποιώντας περίτεχνα ένα πλέγμα επινοημένων προσώπων, από τα οποία ξεχωρίζει ο περιώνυμος Παπα-Τρέχας, ο Κοραής μεθοδικά και με παιγνιώδη τρόπο, διακηρύσσει τις θεμελιώδεις αρχές του πολιτισμικού και πολιτικού του οράματος. Οι Πολιτικαί παραινέσεις του προς τους αγωνιζομένους Γραικούς, οι Επιστολαί του στους αρχηγούς της Επανάστασης, στις κοινότητες και τις παροικίες του εξωτερικού, στους εμπόρους και τους μορφωμένους πατριώτες, τα υπομνήματά του στους ξένους ηγέτες για τον ελληνικό αγώνα (επιστολή του στον πρόεδρο των ΗΠΑ ΤόμαςΤζέφερσον), τα άρθρα και τα φυλλάδιά του για τα δικαιώματα του Έθνους και την αληθινή κατάσταση των πραγμάτων της πατρίδας του,ενθάρρυναν τους μαχόμενους, προκάλεσαν τον θαυμασμό των ξένων και δημιούργησαν το φιλελληνικό κίνημα της Γαλλίας. Ο ίδιος δεν κατέβηκε στην επαναστατημένη Ελλάδα, για να πολεμήσει με το όπλο στο χέρι, γιατί ήταν πια γέρος. Πολέμησε όμως με την πέννα του. Γράφει χαρακτηριστικά ο Δημαράς: «Όταν λέει και ξαναλέει ο Κοραής το “Δράξατε παιδείας”, ξέρει καλά ότι συμβουλεύει τους συμπατριώτες του ν᾽ αδράξουν στα χέρια τους ένα όπλο. • Ευγένιος Βούλγαρης Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1716. Σπούδασε στα Ιωάννινα και δίδαξε στην ονομαστή ΦλαγγίνειοΣχολή της Βενετίας, στη ΜαρουτσαίαΣχολή των Ιωαννίνων,στην ΑθωνιάδαΑκαδημία και στην ΜεγάλητουΓένουςΣχολή της Κωνσταντινούπολης. Το 1787 έγινε μέλος της ΑυτοκρατορικήςΑκαδημίαςΕπιστημών της Ρωσίας και το 1802 αποσύρθηκε στη Μονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι, όπου πέθανε το 1806 σε ηλικία 90 ετών. Υπήρξε θαυμαστής του Βολτέρου και ο πιο θερμός υποστηρικτής του. Στα έργα του Βούλγαρη συνυπάρχουν η νεότερη φιλοσοφία και η πειραματική επιστήμη με την αφοσίωσή του στην Ορθοδοξία. Ο ίδιος είχε πει ότι παρέμενε ένας «θεολογών φιλόσοφος».
• Νεόφυτος Βάμβας Γεννήθηκε στη Χίο, ίσως το 1776 και πέθανε το 1855. Αφού σύμφωνα με “τα συστήματα του καιρού, γυρίζοντας από πολιτεία σε πολιτεία και από σχολείο σε σχολείο –Σίφνος, Πάτμος, Χίος, Πόλη– εσύναξε γνώσεις αρκετές και ολίγα χρήματα” όπως γράφει ο Δημαράς, έφτασε το 1808 στο Παρίσι για να συμπληρώσει τις σπουδές του ή “μάλλον για να τους δώσει καινούργιο περιεχόμενο και να στραφεί από τα γράμματα προς τις θετικές επιστήμες”. Απέκτησε την εύνοιατουΚοραή, που τον είχε σαν παιδί του, και του εξασφάλισε τη διεύθυνση της Σχολής της Χίου. Πολεμήθηκε όχι τόσο για τα έργα και τις ιδέες του, όσο για τον χαρακτήρα του και κυρίως την αστοργία του απέναντι στον Κοραή. Κατάφερε να μην πεθάνει στην ψάθα, όπως ο ευεργέτης του, αλλά πλούσιος πανεπιστημιακός καθηγητής και κληρικός. Έγραψε διδακτικάεγχειρίδια και λόγους. Στα στενά πλαίσια ενός άρθρου δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστούν όλοι οι Έλληνες Διαφωτιστές. Αναφέρθηκαν ενδεικτικά ορισμένοι και ίσως μελλοντικά να δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε και για άλλους.
Το τέλος Με την Ελληνική Επανάσταση τελειώνει ο ιστορικός κύκλος του ελληνικού Διαφωτισμού, όσο κι αν ακόμη και αργότερα, εξακολουθούμε να συναντάμε επιβιώσεις του. Από το 1821 νέες φροντίδες απορροφούν ολοκληρωτικά, επί μία δεκαετία, τις εθνικές δυνάμεις· όταν τελειώνει ο Αγώνας, η νεαρή Πολιτεία καλείται να αντιμετωπίσει προβλήματα που απαιτούν άμεση επίλυση, ενώ τα “πνευματικά” θέματα περνούν σε δεύτερη μοίρα. Άλλωστε Primum vivere deinde philosophari.
Πηγές: Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, 10η έκδ., Αθήνα 2009, Στρατής Βογιατζής, Κάμπος, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2022, Μπαρμπα-Google
