Στωικισμός
μια διαχρονική φιλοσοφία

Εφημερίδα  Η Βούλα και ο κόσμος της, Φεβρουάριος 2025
Δείτε το άρθρο σε PDF



Παρόλο που με τον στωικισμό έχω ασχοληθεί και μπορώ να πω ότι χρησιμοποιώ τις αρχές του σε πολλές φάσεις της ζωής μου, δεν θεωρώ τον εαυτό μου ειδήμονα. Υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι που έχουν γράψει επιστημονικές εργασίες, μελέτες και άρθρα γι᾽ αυτό το φιλοσοφικό ρεύμα, που εμφανίστηκε πριν 2500 χρόνια περίπου.
Η πρώτη επαφή μου με τον στωικισμό ήταν στη Γερμανία, στα φοιτητικά μου χρόνια. Τότε, με τη βοήθεια του λεξικού φυσικά, άρχισα να διαβάζω Νίτσε, με τον οποίο σε πολλά δεν συμφωνούσα, όμως με εντυπωσίαζε το ότι ήταν βαθύς γνώστης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Στάθηκα στο Amor Fati του, στο οποίο έδινα τη δική μου ερμηνεία –να ζεις το σήμερα όσο μπορείς καλύτερα– χωρίς να ξέρω ότι ο ίδιος ήταν βαθιά επηρεασμένος από τους στωικούς.

Έκτοτε έχω διαβάσει αρκετά για το στωικισμό και έχω γράψει σχετικά άρθρα.

Πρόσφατα, διάβασα ένα πολύ αξιόλογο βιβλίο, γραμμένο από την Αυστραλή συγγραφέα και δημοσιογράφο Brigid Delaney με τίτλο Η τέχνη του να είσαι στωικός σε καιρούς άστατους, το οποίο κατά τη γνώμη μου διαφέρει, γιατί η ίδια εφάρμοσε τις αρχές του στωικισμού στη ζωή της και αφιέρωσε πολύ χρόνο στη μελέτη του. Από αυτό το βιβλίο αντλώ ορισμένα σημεία που θεωρώ ενδιαφέροντα.
 
Ίδρυση και ακμή
Ο στωικισμός γεννήθηκε τον 3ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα. Ήταν μια συναρπαστική εποχή για τη σκέψη, την καινοτομία και την πρόοδο στην επιστήμη, για τη δεοντολογία, την ιατρική και τη λογική. Κυριαρχούσαν ο ορθός λόγος και ο δημόσιος διάλογος με ανταλλαγή επιχειρημάτων, αλλά η δουλεία, οι ασθένειες, οι φοβεροί λοιμοί και οι βίαιοι θάνατοι συνιστούσαν συνεχή πρόκληση για μια ειρηνική καθημερινότητα. Οι άνθρωποι αναζητούσαν καθοδήγηση και ζωντανό παράδειγμα για το πώς να ζουν και πώς να αντιμετωπίζουν ξαφνικές και σκληρές δοκιμασίες. Υπήρχε ένα πλήθος θεών και θεοτήτων –όχι μόνο οι δώδεκα Ολύμπιοι, αλλά και οι Τιτάνες και άλλοι– όμως ο κόσμος είχε αρχίσει να προσβλέπει στη μελέτη της φιλοσοφίας για να αναπτύξει ικανότητες αντιμετώπισης και ηγεσίας και για να μάθει πώς να συμπεριφέρεται ηθικά απέναντι στους άλλους.
Πολλές από τις αρχαίες φιλοσοφικές σχολές ιδρύθηκαν στην Αθήνα, όπου από τον Πλάτωνα και τον μαθητή του Αριστοτέλη δημιουργήθηκε ένα ακμάζον φιλοσοφικό περιβάλλον. Στην αρχαία Ελλάδα μπορούσες να επιλέξεις τη σχολή που σε ενδιέφερε περισσότερο και στη συνέχεια να παρακολουθήσεις παραδόσεις και ομιλίες από τους επικεφαλής της. Υπήρχε η στωική σχολή, που την ίδρυσε ο Ζήνων ο Κιτιεύς, γύρω στο 300 π.Χ., αλλά και το Λύκειο του Αριστοτέλη που ήταν στα φόρτε του. Παράλληλα, ο Επίκουρος έστηνε στην ύπαιθρο τη δική του σχολή, η οποία επικεντρωνόταν στην επικούρεια ηδονή και στην κοινοτική ζωή, ενώ την ίδια περίπου εποχή ήκμαζαν και οι πιο τραχείς και πειθαρχημένοι κυνικοί φιλόσοφοι.
 
Ζήνων
Γεννημένος στο Κίτιο (τη σημερινή Λάρνακα) της Κύπρου και μαθητής του κυνικού Κράτη, ίδρυσε τη δική του σχολή και προσάρμοσε κάποιες από τις διδασκαλίες των κυνικών στη δική του φιλοσοφία. Οι μαθητές του συναντιόνταν στην Ποικίλη Στοά, έναν δημόσιο χώρο στη μια πλευρά της αγοράς, στο κέντρο της πόλης· εξ αυτού και το όνομά τους, στωικοί, από τη «στοά».
Ο καθένας μπορούσε να πάει να ακούσει τον Ζήνωνα να μιλάει για θέματα όπως η ανθρώπινη φύση, η δικαιοσύνη, οι νόμοι, η εκπαίδευση, η ποίηση, η ρητορική και η ηθική.
Οι δημοφιλείς δημόσιες ομιλίες του Ζήνωνα –που οι μαθητές του Κλεάνθης και Χρύσιππος συνέχισαν μετά τον θάνατό του– έθεσαν τα θεμέλια του στωικισμού. Οι ίδιες διδασκαλίες έφθασαν μέχρι τη Ρώμη, εκατοντάδες χρόνια αργότερα, και επηρέασαν πολλά από τα σωζόμενα κείμενα του Σενέκα, του Επίκτητου, του Μουσώνιου Ρούφου, του Κικέρωνα, του Μάρκου Αυρηλίου και άλλων.
Δυστυχώς, μεγάλο μέρος του πρωτοποριακού έργου των πρώτων Ελλήνων στωικών δεν διασώθηκε, παρά μόνο σε μικρά θραύσματα. Πολλά από όσα γνωρίζουμε εμείς σήμερα προέρχονται από τους Ρωμαίους της επόμενης γενιάς, που υιοθέτησαν και ανέπτυξαν περαιτέρω τον στωικισμό, προσαρμόζοντάς τον στο πολιτιστικό και πολιτικό τους πλαίσιο.
Οι Ρωμαίοι Στωικοί
Σενέκας (4 π.Χ. – 65 μ.Χ.): Δάσκαλος του αυτοκράτορα Νέρωνα, θεατρικός συγγραφέας, πολιτικός σύμβουλος και ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήταν εξαιρετικός συγγραφέας και τα βιβλία του με στωικές συμβουλές, ειδικά για τη διαχείριση του πόνου και της δυστυχίας, και την αποδοχή της μοίρας παραμένουν επίκαιρα και επηρεάζουν τη φιλοσοφία ακόμη και σήμερα.
Επίκτητος (55-135 μ.Χ.): Γεννημένος δούλος, ο Επίκτητος έγινε ένας από τους πιο γνωστούς δασκάλους του στωικισμού. Διατύπωσε την έννοια ότι η ελευθερία έγκειται στην εσωτερική μας στάση απέναντι στις εξωτερικές καταστάσεις, και όχι στις εξωτερικές συνθήκες της ζωής. Το έργο του έχει μεγάλη επιρροή μέχρι σήμερα, και η φιλοσοφία του είναι πρακτική και προσανατολισμένη στα προβλήματα της καθημερινής ζωής.
Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μ.Χ.): Ρωμαίος αυτοκράτορας και φιλόσοφος είναι ίσως ο πιο γνωστός Ρωμαίος στωικός. Τα αποσπάσματα από το έργο του Εις Εαυτόν (Meditations), το προσωπικό του ημερολόγιο, δείχνουν την εφαρμογή του στωικισμού στην ηγεσία και στην προσωπική ζωή, και αναδεικνύουν τη βαθιά σύνδεση του στωικισμού με τη σοφία, τη δικαιοσύνη και την αυτοκυριαρχία.
Από την Αθήνα στη Ρώμη
Ο στωικισμός έφθασε από την Αθήνα στη Ρώμη γύρω στο 155 π.Χ. και έγινε πολύ δημοφιλής για τα νεαρά μέλη της ρωμαϊκής ελίτ. Η μελέτη της νέας φιλοσοφίας περιορίστηκε στους άνδρες εξαιτίας της ιεραρχικής διάρθρωσης της κοινωνίας και των αυστηρών εθίμων. Παρά ταύτα, ο Ρωμαίος στωικός Μουσώνιος Ρούφος υποστήριζε ότι οι γυναίκες έπρεπε να διδάσκονται στωικισμό, λέγοντας ότι όποιος διέθετε πέντε αισθήσεις, συν ηθική ευθύνη και την ικανότητα της έλλογης σκέψης, θα έπρεπε να μελετά τη φιλοσοφία.
Η δημοτικότητα του στωικισμού άρχισε να πέφτει μετά τον θάνατο του Μάρκου Αυρηλίου, το 180 μ.Χ. και την άνοδο του χριστιανισμού.
Στις μέρες μας η λέξη «στωικός» έχει παραφθαρεί και έχει χάσει το πραγματικό νόημά της, αφού χρησιμοποιείται για να περιγράψει ανθρώπους που καταπίνουν τα συναισθήματά τους, τα απωθούν και δεν κλαίνε ποτέ. Οι παλαιοί στωικοί, όμως δεν ήταν καθόλου έτσι. Απολάμβαναν τη ζωή, αγαπούσαν τον συνάνθρωπο και συμμετείχαν ενεργά στην κοινότητά τους. Ήθελαν να μεγιστοποιούν τη χαρά και να ελαχιστοποιούν την αρνητική σκέψη. Ήξεραν ότι κανείς δεν μπορεί να αποφύγει στη ζωή του αναποδιές, απώλειες και πόνο, αλλά προσπαθούσαν να αντιδρούν θετικά ή ουδέτερα σε οτιδήποτε τους συνέβαινε.
 
Δυναμική επάνοδος
 
Σήμερα ο στωικισμός επανέρχεται δυναμικά. Αυτό το διαπίστωσα επειδή διαχρονικά ασχολούμαι με την επιμόρφωση και διοργανώνω σεμινάρια και μελετώντας διάφορα θέματα, ανακαλύπτω συνεχώς ότι πολλές από τις κύριες κατευθυντήριες γραμμές προέρχονται από την αρχαία Ελλάδα και ειδικά από τους στωικούς. Ο στωικισμός είναι ανοιχτός, και μπορεί να εμπνεύσει τόσο τον απλό άνθρωπο που καλλιεργεί τη γη όσο και εξέχουσες προσωπικότητες, από τον χώρο της πολιτικής, των επιχειρήσεων, της τέχνης. Δεν έχει ηγέτες ή κλίκες, που να περιφρουρούν την καθαρότητά του ούτε μπορούν να τον οικειοποιηθούν ομάδες συμφερόντων διεκδικώντας τον για δικό τους και νομίζω ότι μπορεί να βρει απήχηση στην πολιτική, τον αθλητισμό, στις μπίζνες και γενικά στην κοινωνία. 
 
Ο στωικισμός είναι πρωτίστως μια πρακτική φιλοσοφία. Είναι εξαιρετικά χρήσιμος σχεδόν σε κάθε περίπτωση. Από το να χάσεις την πτήση σου ή να χωθεί κάποιος μπροστά σου με το αμάξι του, μέχρι να πάρεις μια κακή ιατρική διάγνωση ή να σε χωρίσει ο σύντροφός σου. Ο στωικισμός έχει κάτι να πει για τις σχέσεις μας με κάθε είδους ανθρώπους, από τους πιο κοντινούς και δικούς μας μέχρι τους χειρότερους εχθρούς μας. Μας παρέχει τα κατάλληλα εργαλεία για το πώς να αντιμετωπίσουμε τις “καταιγίδες”, τις επιθυμίες και τις απογοητεύσεις που μας στοιχειώνουν όλους, πώς να διαχειριζόμαστε τον πόνο, πώς να συγχωρούμε τον εαυτό μας όταν έχουμε φερθεί άσχημα και ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις ελλείψεις και τις αδυναμίες μας και πώς να αγαπάμε τη ζωή και τους ανθρώπους γύρω μας. Μιλά επίσης για τη σχέση μας με τη φύση και το σύμπαν.
 
Θάνατος
Οι στωικοί φιλόσοφοι είχαν μια ιδιαίτερη προσέγγιση στο θέμα του θανάτου. Στοχάστηκαν βαθιά πάνω στο ζήτημα της θνητότητας και του πόνου και έγραψαν μερικά από τα πιο διαχρονικά έργα τους πάνω σε αυτό. Γράφει ο Σενέκας στο βιβλίο του Περί της συντομίας της ζωής: «Χρειάζεται μια ολόκληρη ζωή για να μάθουμε να ζούμε και [...] χρειάζεται μια ολόκληρη ζωή για να μάθουμε πώς να πεθαίνουμε».
Η συνειδητοποίηση της συντομίας της ζωής, της θνητότητας της δικής μας και των άλλων, είναι ακρογωνιαίος λίθος της στωικής φιλοσοφίας.
Για έναν στωικό, το να μπορεί να πεθάνει καλά ήταν άρρηκτα συνυφασμένο με το να μπορεί να ζήσει καλά.
Αν συνειδητοποιούσες πόσο σύντομη και αυθαίρετη είναι η ζωή, τότε δεν θα πήγαινε ούτε ένα δευτερόλεπτο της ζωής σου χαμένο.
Επίσης εφάρμοζαν τον  αρνητικό οραματισμό. Με αυτή την τεχνική φαντάζονταν κάποιον πολύ αγαπημένο τους να πεθαίνει την ίδια ή την επόμενη μέρα. Αν αποδεχθείς ότι ο χρόνος που περνάς σήμερα μαζί του είναι πεπερασμένος, γίνεται απίστευτα πολύτιμος. Φανταστείτε πόση αγάπη και πόσο ενδιαφέρον θα δείξεις σε μια επίσκεψη στους γονείς σου, αν σκεφτείς ότι είναι η τελευταία φορά που τους βλέπεις.
Παράλληλα, όταν ασκείς τον αρνητικό οραματισμό, στοχάζεσαι και τον δικό σου θάνατο. Με αυτόν τον τρόπο, φέρνουμε συνεχώς μπροστά μας το μοναδικό πράγμα που έχει πραγματικά σημασία: την παρούσα στιγμή. Ο Μάρκος Αυρήλιος προειδοποιεί: «Μη ζεις σαν να πρόκειται να ζήσεις δέκα χιλιάδες χρόνια. Ο θάνατος κρέμεται κιόλας από πάνω σου. Όσο ζεις κι όσο είναι στο χέρι σου, να είσαι καλός άνθρωπος».
 
Τεστ του ελέγχου
Με το τεστ ή τη διχοτόμηση του ελέγχου, όπως λέγεται, οι στωικοί αξιολογούσαν τι μπορούσαν και τι δεν μπορούσαν να ελέγξουν σε μια δεδομένη κατάσταση και εστίαζαν την προσοχή τους στις περιοχές που μπορούσαν να ελέγξουν. Ο Επίκτητος το παρουσίαζε ως εξής: «Από τα πράγματα, άλλα είναι στον έλεγχό μας και άλλα όχι. Αυτά που είναι στον έλεγχό μας είναι όσα συνιστούν πράξεις δικές μας. Αυτά που δεν είναι στον έλεγχό μας είναι όσα δεν είναι δικές μας πράξεις».
Αυτό το χωρίο είναι η θεμελιώδης αρχή της στωικής φιλοσοφίας. Καθορίζει ποια πράγματα μπορούμε να ελέγξουμε και αυτά είναι:

• ο χαρακτήρας μας
• οι πράξεις και οι αντιδράσεις μας και
• το πώς φερόμαστε στους άλλους

Στη συνέχεια, ο Επίκτητος μας προτρέπει να κάνουμε πάντα στον εαυτό μας την ερώτηση: “Είναι κάτι που βρίσκεται στον έλεγχό μου ή όχι; ” και να παραιτηθούμε από την προσπάθεια αν η απάντηση είναι αρνητική. Είναι χάσιμο χρόνου και σπατάλη ενέργειας να προσπαθούμε να ελέγξουμε όσα βρίσκονται έξω από τον έλεγχό μας.
Ένα από τα πράγματα που οι στωικοί πάσχιζαν να διατηρήσουν ήταν η ηρεμία τους· να μην αφήνουν την ισορροπία τους να διαταράσσεται από πράγματα που δεν ελέγχουν. Πώς, όμως, μπορεί να κατορθωθεί αυτό; Απλώς, κάνεις το τεστ του ελέγχου και, αν είναι έξω από τον έλεγχό σου, τότε παύεις να ανησυχείς.
 
Προτιμητέα αδιάφορα
Οι στωικοί κατέτασσαν ένα πλήθος πραγμάτων, μεταξύ των οποίων ο πλούτος, η υγεία και η φήμη, στα «προτιμητέα αδιάφορα», που σημαίνει ότι είναι προτιμότερο να τα έχουμε, αλλά θα πρέπει να αδιαφορούμε για το αν εν τέλει τα έχουμε ή όχι. Πράγμα που σημαίνει να μη δενόμαστε με πράγματα και να μην καταρρέουμε αν τα χάσουμε. Αντίθετα, το πιο σημαντικό πράγμα είναι ο χαρακτήρας σου. Φέρεσαι καλά ή άσχημα, καλλιεργείς αυτό που οι στωικοί ονόμαζαν αρετές: δικαιοσύνη, εγκράτεια, σοφία και θάρρος; Είσαι ήρεμος; Ελέγχεις τον θυμό σου; Αυτά τα στοιχεία τα θεωρούσαν σημαντικότερα από την απόκτηση φήμης και πλούτου. Πιο σημαντικά ακόμη και από την υγεία.
 
Εγκράτεια
Από τις τέσσερις στωικές αρετές, η εγκράτεια είναι αυτή που ακούγεται ως πιο μετριοπαθής και εφικτή. Κι όμως αυτή η φαινομενικά εύκολη αρετή είναι η πιο δύσκολη να κατακτηθεί, γιατί  δεν σχετίζεται μόνο με το φαγητό και το ποτό. Η αρετή της εγκράτειας μπορεί να επεκταθεί σε όλους τους εθισμούς ή τις συνήθειες εξάρτησης: κάπνισμα, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τηλεόραση, διαδίκτυο...  Η τήρηση του μέτρου, ο αυτοέλεγχος, η εγκράτεια –όπως κι αν το πούμε– είναι η ιδανική συνθήκη για να ανθίσει η ηρεμία, καθώς δεν αποσπάται διαρκώς η προσοχή μας από τις επιθυμίες μας για περισσότερα.
 
 
Διπλό τραύμα
Οι στωικοί μιλούσαν συχνά για την αποφυγή του διπλού τραύματος. Π.χ. χάνεις τη δουλειά σου. Το πρώτο τραύμα είναι αυτή καθαυτή η απώλεια, αλλά το δεύτερο τραύμα είναι να ταραχτείς γι᾽ αυτή την απώλεια και να χάσεις την ηρεμία σου. Και εδώ πρέπει να κάνεις το τεστ του ελέγχου.
 
Γνωρίστε την πραγματικότητα
Σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Μάρκος Αυρήλιος: «Ο πρώτος κανόνας είναι να διατηρείς ένα ήσυχο πνεύμα. Ο δεύτερος είναι να κοιτάζεις τα πράγματα κατάματα και να τα βλέπεις όπως πραγματικά είναι».
 Το κλειδί για να ελαττώσεις τον πόνο είναι να βλέπεις την πραγματικότητα μιας κατάστασης, να είσαι διορατικός, να έχεις διαύγεια, να κοιτάζεις τα πράγματα κατάματα, όπως πραγματικά είναι. Να δεις ότι στη ζωή συνυπάρχουν ο πόνος και τα βάσανα με τη χαρά, η απώλεια με το κέρδος, ο θάνατος και η ζωή και αυτό είναι το κλειδί της ενάργειας.
 
Θυμός
Οι στωικοί ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τον θυμό, που πίστευαν ότι είναι μια μορφή προσωρινής τρέλας. Πράγματι, ήταν και παραμένει ένα πολύ σημαντικό θέμα, που αφορά όλους μας. Ένας ανεξέλεγκτος θυμός μπορεί να διαλύσει την οικογένειά σου ή να σου κοστίσει την καριέρα σου. Ο Σενέκας, πριν από σχεδόν δυο χιλιάδες χρόνια έγραφε: «Καμιά πανούκλα δεν έχει κοστίσει τόσο στην ανθρωπότητα όσο ο θυμός».
Οι στωικοί πίστευαν ότι η ανθρώπινη φύση είναι θεμελιωδώς καλή και ότι είμαστε κοινωνικά όντα προορισμένα να ζούμε μαζί αρμονικά και οι άνθρωποι υπάρχουν ο ένας για τον άλλο. Ο Σενέκας, προεκτείνοντας αυτό το σκεπτικό, ανέφερε: «Η ανθρωπότητα είναι γεννημένη για αμοιβαία βοήθεια, ο θυμός για αμοιβαία καταστροφή· η μεν αγαπά την κοινωνία, ο δε την αποξένωση. Η μεν αγαπά να κάνει το καλό, ο δε να κάνει κακό· η μεν να βοηθάει ακόμη και αγνώστους, ο δε να επιτίθεται ακόμη και στους πιο αγαπητούς φίλους. Η μεν είναι έτοιμη ακόμη και να θυσιαστεί για το καλό των άλλων, ο δε να βουλιάξει στον χαμό αρκεί να παρασύρει κι άλλους μαζί του».
Πώς, όμως, τιθασεύεται το τέρας του θυμού; Πάλι ο Σενέκας συμβουλεύει: «Η καλύτερη θεραπεία για τον θυμό είναι να περιμένεις ώσπου να καταλαγιάσει το αρχικό πάθος που αυτός προκαλεί και να διαλυθεί η ομίχλη που καλύπτει τον νου, ή έστω να αραιώσει».
Αυτή η πανάρχαια τεχνική έχει αποτέλεσμα. Δεν πρέπει να αφήνεις να κυριαρχήσει το συναίσθημα και να ξεχυθούν από τα χείλη σου λόγια πιο γρήγορα απ᾽ όσο μπορεί να παρακολουθήσει ο λογικός νους σου. Δώσε χρόνο, περίμενε μέχρι να κρυώσει η κάψα του θυμού σου και μετά έκφρασε τα συναισθήματά σου με λογική και ψυχραιμία.
Ειδικά αυτή τη φιλοσοφική πρακτική τη χρησιμοποιώ κι εγώ συχνά στη δουλειά και στις συναναστροφές μου, με παραλλαγές. Όταν έχω μεγάλο θυμό ή ένα σοβαρό πρόβλημα, λέω στον εαυτό μου το αμερικάνικο sleep on it (κουβέντιασέ το με το μαξιλάρι σου) ή αυτό που μάθαμε στο σχολείο “μη προτρεχέτω η γλώττα του νοός” ή άσ᾽ τον να ξεθυμάνει...
Στωικισμός και επιχειρηματικότητα
Ένας από τους λόγους που με έκαναν να γράψω και πάλι για τον στωικισμό, είναι ότι έχει εκπληκτικά σχετικές εφαρμογές στις σύγχρονες επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας, της ηθικής ηγεσίας και της αποτελεσματικής λήψης αποφάσεων. Θα αναφέρω κάποιες από αυτές:

• Συναισθηματική ρύθμιση και ανθεκτικότητα
  Στωική Αρχή: Εστιάστε στον έλεγχο της απόκρισής σας σε εξωτερικά γεγονότα και όχι στα ίδια τα γεγονότα (διχοτόμηση του ελέγχου).
  Επιχειρηματική συνάφεια: Οι ηγέτες και οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν συχνά καταστάσεις υψηλής πίεσης. Ο στωικισμός τούς διδάσκει να παραμένουν ήρεμοι, να παίρνουν ορθολογικές αποφάσεις και να ξεπερνούν τις αναποδιές. Να εστιάζουν σε ό,τι μπορεί να ελεγχθεί, όπως η βελτίωση της εξυπηρέτησης πελατών, αντί να ανησυχούν για τις διακυμάνσεις της αγοράς.

 

•  Ηγεσία με γνώμονα τον σκοπό και τις αξίες
  Στωική Αρχή: Ευθυγραμμίστε τις πράξεις σας με υψηλότερο σκοπό και ηθική ακεραιότητα.
  Επιχειρηματική συνάφεια: Οι εταιρείες σήμερα δίνουν έμφαση στον σκοπό και την ηθική ηγεσία, εστιάζοντας στη βιωσιμότητα και την κοινωνική ευθύνη παράλληλα με τα κέρδη.
  
  
• Αποδοχή της Αβεβαιότητας
  Στωική Αρχή: Ασκηθείτε στο amor fati (αγάπη για τη μοίρα) – αποδεχτείτε τις προκλήσεις ως μέρος της ζωής.
  Επιχειρηματική συνάφεια: Οι επιχειρήσεις λειτουργούν σε αβέβαια περιβάλλοντα. Η αποδοχή της αβεβαιότητας ενισχύει την ευκινησία και την καινοτομία.
  Παράδειγμα: Οι επιχειρηματίες συχνά ενστερνίζονται την αποτυχία ως διαδικασία μάθησης, παρόμοια με τις στωικές διδασκαλίες.
  
  
• Προτεραιότητα στα μακροπρόθεσμα έναντι των βραχυπρόθεσμων
  Στωική Αρχή: Εστιάστε σε ό,τι πραγματικά έχει σημασία, αποφεύγοντας περισπασμούς από φευγαλέες απολαύσεις ή κέρδη.
  Επιχειρηματική συνάφεια: Οι εταιρείες υιοθετούν μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχεδιασμό, εστιάζοντας στη βιώσιμη ανάπτυξη και όχι στα βραχυπρόθεσμα κέρδη.
  
  
• Εξάσκηση της ενσυνειδητότητας και της πλήρους προσοχής σε κάτι

Στωική αρχή: Να είστε “παρόντες”  στις ενέργειές σας, αποφεύγοντας περιττούς περισπασμούς (premeditation). Επιχειρηματική συνάφεια: Το Mindfulness είναι μια αυξανόμενη τάση στους χώρους εργασίας για τη βελτίωση της παραγωγικότητας και τη μείωση του άγχους.

• Ηθική Λήψη Αποφάσεων

Στωική Αρχή: Αναζητήστε σοφία, θάρρος, δικαιοσύνη και εγκράτεια σε όλες τις πράξεις.
Επιχειρηματική συνάφεια: Οι εταιρείες με ισχυρά ηθικά θεμέλια οικοδομούν εμπιστοσύνη με τους ενδιαφερόμενους.
Παράδειγμα: Η έμφαση στην εταιρική διακυβέρνηση και τη διαφάνεια αντανακλά τη στωική δέσμευση για δικαιοσύνη και αμεροληψία.

• Συνεχής Βελτίωση

Στωική Αρχή: Ασχοληθείτε με τον καθημερινό αυτο-στοχασμό για να βελτιωθείτε και για να μάθετε.
Επιχειρηματική συνάφεια: Οι σύγχρονες αξιολογήσεις απόδοσης και τα σχέδια προσωπικής ανάπτυξης ευθυγραμμίζονται με τη στωική ενδοσκόπηση.
Παράδειγμα: Πολλοί ηγέτες διατηρούν ημερολόγια για να προβληματιστούν σχετικά με τις αποφάσεις τους και να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της ηγεσίας.

• Υπηρεσιακή Ηγεσία

Στωική Αρχή: Ο ρόλος ενός ηγέτη είναι να υπηρετεί τους άλλους, με γνώμονα τη σοφία και την ακεραιότητα.
Επιχειρηματική συνάφεια: Τα μοντέλα ηγεσίας υπαλλήλων δίνουν προτεραιότητα στην ευημερία και την ανάπτυξη των εργαζομένων, των πελατών και της κοινότητας.

Θεωρώ ότι με την ενσωμάτωση των στωικών αρχών στις σύγχρονες επιχειρηματικές πρακτικές, οι οργανισμοί και οι ηγέτες μπορούν να οικοδομήσουν ανθεκτικές, ηθικές και βιώσιμες επιχειρήσεις, καλλιεργώντας παράλληλα την προσωπική ανάπτυξη.
 
Οπωσδήποτε ένα τόσο μεγάλο και ενδιαφέρον θέμα δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί πλήρως, πολλώ δε μάλλον να εξαντληθεί στα στενά όρια ενός άρθρου.
Κλείνοντας, θα αναφέρω δύο βασικά αξιώματα του στωικισμού, που νομίζω ότι έχουν εφαρμογή σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής:

• Το εμπόδιο στον δρόμο γίνεται ο δρόμος. Μέσα σε κάθε εμπόδιο βρίσκεται μια ευκαιρία να βελτιώσουμε την κατάστασή μας. Όπως γράφει ο Μάρκος Αυρήλιος: «Ό,τι εμποδίζει τη δράση, προωθεί τη δράση. Ό,τι στέκεται εμπόδιο στον δρόμο, στην πραγματικότητα ανοίγει τον δρόμο» και
• Να εναρμονίζεσαι με τα πράγματα που σου έτυχαν και να αγαπάς τους ανθρώπους που η μοίρα έφερε κοντά σου, αλλά να το κάνεις αληθινά.

 
Πηγές: Brigid Delaney, Η τέχνη του να είσαι στωικός σε καιρούς άστατους, εκδ. ΠΑΤΑΚΗ, Αθήνα 2023, Μαξ Έξελμαν, 61 Μαθήματα Καθημερινής Ζωής από τους Στωικούς, εκδ. ΠΑΤΑΚΗ, Αθήνα 2014, Α.Α. Long, Η Ελληνιστική Φιλοσοφία Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί,  Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2012, Μπαρμπα-Google.