Είναι γνωστό και γενικά αποδεκτό ότι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αποκτήσει σημαντική δύναμη και ιδιαίτερη επιρροή στη διαμόρφωση κοινωνικών αντιλήψεων και αξιών και μάλιστα η τηλεόραση που αποτελεί ίσως το πιο διαδεδομένο και συνηθισμένο, σε όλες τις ηλικίες, μέσο μαζικής ενημέρωσης, ειδικά μετά την ιδιωτικοποίησή της και τη δημιουργία πολλών καναλιών. Ως Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ή Επικοινωνίας εννοούνται όλα τα διαθέσιμαμέσα με τα οποία μπορεί να ενημερωθεί για προηγούμενα και τρέχοντα συμβάντα ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Παράλληλα με τα ΜΜΕ, στην αυγή του 21ου αιώνα, εμφανίστηκαν τα ΜέσαΚοινωνικήςΔικτύωσης, γνωστά ως socialmedia, που πολύ σύντομα καθιερώθηκαν ως νέα μέσα επικοινωνίας, έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας και επαναπροσδιόρισαν τον τρόπο ζωής μας με τόσο συνταρακτικό τρόπο, όπως το τηλέφωνο και η τηλεόραση.
Σύνδρομο του «κακού κόσμου» Το φαινόμενο της υπερβολής και της εστίασης στο κακό υπήρχε από παλιά στον τύπο, συνεχίστηκε με την έλευση της τηλεόρασης και επιτάθηκε με τα social media. Από τη δεκαετία του '70, ένας πρωτοποριακός ερευνητής, ο George Gerbner ονόμασε «σύνδρομο του κακού κόσμου»την πεποίθηση ότι ο κόσμος φαίνεται πιο επικίνδυνος απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα, ως αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο απεικονίζεται η βία στα μίντια. Tο έχω ζήσει και προσωπικά, όταν ήμουν στο ΣύλλογοΦοιτητών και Επιστημόνων του Γκρατς. Τότε, κυκλοφόρησαν εφημερίδες με πρωτοσέλιδα που έγραφαν «Ausbeutung von Mädchen durch griechische Studenten» (ΕκμετάλλευσηκοριτσιώναπόΈλληνεςφοιτητές). Πανικοβληθήκαμε όλοι και προσπαθούσαμε να βρούμε ποιοι το έκαναν. Τότε στην Αυστρία και τη Γερμανία υπήρχαν και πάρα πολλοί Έλληνες εργάτες, ορισμένους μάλιστα τους είχαν φέρει οι δυνάμεις του Άξονα και αρκετοί παρέμειναν και μετά τον πόλεμο στις εργασίες τους. Η κοινωνία, σχεδόν στο σύνολό της, ήταν προκατειλημμένη απέναντί μας, πολλοί μας έβλεπαν σαν γκάνγκστερς, και οι σπιτονοικοκυραίοι μας που μας γνώριζαν και μας αγαπούσαν έλεγαν «οι δικοί μας φοιτητές μας είναι καλοί». Η αναστάτωση από τη δημοσίευση της “είδησης” κράτησε κάνα δυο εβδομάδες, χωρίς να γράφουν συγκεκριμένα ποιοι ήταν οι δράστες και τελικά μια εφημερίδα αποκάλυψε ότι δεν ήταν Έλληνες, αλλά κάποιας άλλης εθνικότητας, χωρίς όμως και γι᾽ αυτούς να αναφέρουν στοιχεία. Κατόπιν πιέσεων του Συλλόγου μας αναγκάστηκαν να ανασκευάσουν και να ζητήσουν συγγνώμη, με μικρά γράμματα στις μέσα σελίδες και μεγάλη καθυστέρηση. Όμως, το στίγμα έμεινε, όπως και η ανάμνηση των πρωτοσέλιδων με τα τεράστια γράμματα που ενοχοποιούσαν τους Έλληνες. Δυστυχώς, αυτό ισχύει μερικές φορές και σήμερα, που μπορεί κάποιος να προσφύγει στη δικαιοσύνη, όμως η υπόθεσή του να εκδικαστεί μετά από πολλές αναβολές σε μερικά χρόνια ή να μην εκδικαστεί ποτέ, με αποτέλεσμα ακόμη και αν δικαιωθεί, ο διασυρμός να παραμένει. Επίσης, θυμάμαι ότι το 1979 είχα πάει στο MobileAlabama της Αμερικής για μια δουλειά και όταν γύριζα στο σπίτι, η τηλεόραση είχε όλο κακές ειδήσεις, βιασμούς, φόνους, κλοπές, δυστυχήματα και με επηρέαζαν τόσο που φοβόμουν να κυκλοφορήσω έξω το βράδυ. Είχαμε ζήσει τη δεκαετία του '60 στο Οχάιο και δεν συνέβαινε αυτό, δεν υπήρχε αυτή η υπερπροβολή των κακών ειδήσεων. Στη Χίο, ο “φιλόσοφος” μπαρμπα-Γιάννης, ένας σοφός γέροντας των παιδικών μου χρόνων, επηρεασμένος από τα τότε περιοδικά και τις εφημερίδες, όταν τον ρώτησα «τι κάνεις μπαρμπα-Γιάννη;” μου απάντησε «ας τα λέμε καλά, όμως ο κόσμος έχει χαλάσει, παιδί μου». «Γιατί μπαρμπα-Γιάννη μου;». «Ε, δεν βλέπεις» μου είπε «τι έγινε με τις κοπέλες μας, που έγραψε η εφημερίδα με μεγάλα γράμματα, ότι πήγαν να κολυμπήσουν γυμνές και με τους άνδρες;». «Μα δεν ήταν γυμνές, φορούσαν μαγιώ». Στα μάτια του οι γυναίκες ήταν γυμνές, δεδομένου ότι στη Χίο τότε κολυμπούσαν με τα μισοφόρια και μακριά από τους άνδρες, αλλά αφού το έγραψε η εφημερίδα με μεγάλα γράμματα, για τον μπαρμπα-Γιάννη ήταν γυμνές. Όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους επηρεασμένους από τις κακές ειδήσεις, που μόλις τους ρωτήσουμε «τι κάνετε;» θα αρχίσουν την καταστροφολογία, που ακόμα και για τα θετικά, ας πούμε μια αύξηση στους μισθούς, θα ψάξουν να βρουν το αρνητικό, την αύξηση της φορολογίας. Δεν καταλαβαίνουν ότι όταν σκέφτονται συνεχώς το κακό, το πρώτο που βλάπτουν είναι η υγεία τους και η ψυχική τους ισορροπία. Βεβαίως υπάρχουν και μερικοί θαρραλέοι, όπως ένας συνεργάτης μας όταν αρρώστησε από καρκίνο, μου έλεγε «Βύρωνα, εγώ θα τον νικήσω τον καρκίνο». Πράγματι, πήγε στην Αγγλία, οι γιατροί του έδιναν λίγους μήνες ζωής, αυτός τους έλεγε ό,τι είπε και σε μένα και στο τέλος βγήκε νικητής. Οι γιατροί του επιβεβαίωσαν ότι η θετική ψυχολογία του έπαιξε σημαντικό ρόλο στη θεραπεία του.
Αν ματώνει, πουλάει... Τηρουμένων των αναλογιών, τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης συχνά ακολουθούν την παλιά δημοσιογραφική αρχή «αν ματώνει, πουλάει» (if it bleeds, it leads) που εξακολουθεί να κυριαρχεί, με αποτέλεσμα το κοινό να βομβαρδίζεται καθημερινά με εικόνες κρίσεων, καταστροφών και κοινωνικής διάλυσης. Αυτό οδηγεί σε μια στρεβλήεικόνα της πραγματικότητας, όπου τα αρνητικά γεγονότα υπερπροβάλλονται εις βάρος των θετικών και η υπερβολική έμφαση στο αρνητικό δημιουργεί ένα διαρκές αίσθημαανασφάλειας και απαισιοδοξίας. Η κοινωνία αρχίζει να βλέπει τον κόσμο ως επικίνδυνο, χαοτικό και καταδικασμένο και όσο περισσότερο χρόνο περνάμε “ζώντας” στον κόσμο της τηλεόρασης, τόσο πιθανότερο είναι να πιστεύουμε ότι η κοινωνική πραγματικότητα ταυτίζεται με την πραγματικότητα που απεικονίζεται στην τηλεόραση. Κι όμως, εκτός από τη σκοτεινή, υπάρχει και η φωτεινήπλευρά της σελήνης. Αυτό σκέφτηκα όταν διάβασα στο βιβλίο Οι δυο μας του συμπατριώτη μου Στέφανου Ξενάκη το παρακάτω απόσπασμα: «5 Σεπτεμβρίου (2023), η μέρα που δύο εγκληματίες ναυτικοί του BlueStar σπρώχνουν τον Αντώνη, το παιδί με νοητική καθυστέρηση, στον πνιγμό. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως ακολουθεί υστερία και υπερβολή, η οποία τροφοδοτείται αριστοτεχνικά από τα ΜΜΕ [... Όμως] Πίσω από κάθε επίορκο αστυνομικό, υπάρχουν δεκάδες συνάδελφοι που βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να κοιμόμαστε ήσυχοι στα σπιτάκια μας. Πίσω από κάθε παρανοϊκό ιερέα που ξεσηκώνει κατά καιρούς τους πιστούς του σε πρωτοφανή παραληρήματα, υπάρχουν χιλιάδες ταπεινοί κληρικοί που είναι αφοσιωμένοι στο έργο τους, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Πίσω από αυτόν που πετάει το άδειο μπουκαλάκι στον δρόμο, υπάρχουν χιλιάδες που θα το ρίξουν στον κάδο και δεκάδες άλλοι που θα το μαζέψουν από κάτω κι ας μην το έριξαν οι ίδιοι. Το πρόβλημα είναι ότι όλοι αυτοί «δεν πουλάνε». Και ποτέ δεν θα μάθουμε γι' αυτούς. Κι ας είναι η πλειοψηφία. Δυστυχώς όμως η σιωπηρή πλειοψηφία». Θα ήθελα να συμπληρώσω εδώ, πέραν αυτών που γράφει ο Στέφανος, ότι τα ΜΜΕ προβάλλουν το μέρος αντί του όλου και ότι πέραν των συγκεκριμένων ναυτικών, που εντέλει καταδικάστηκαν, υπάρχουν υπερπολλαπλάσιοι ναυτικοί που βάζουν σε κίνδυνο ακόμη και τη ζωή τους για να σώσουν ανθρώπους στη θάλασσα.
Socialmedia (Μέσα κοινωνικής δικτύωσης) Τα social media από τη μια πλευρά δίνουν φωνή σε ομάδες και άτομα που παλαιότερα δεν είχαν δημόσιο βήμα, από την άλλη, όμως, η πληροφορία που διακινείται δεν είναι πάντα αντικειμενική ή αξιόπιστη. Συχνά θυμίζει το παιδικό παιχνίδι “χαλασμένοτηλέφωνο”, όπου ο πρώτος παίχτης ψιθυρίζει στο αυτί του διπλανού του μια φράση, ο επόμενος ψιθυρίζει ό,τι άκουσε στο αυτί του επόμενου και ο τελευταίος λέει δυνατά αυτό που άκουσε και είναι συνήθως εντελώς διαφορετικό από το αρχικό. Η αυξανόμενη επιρροή των social media στη διαμόρφωση της κοινήςγνώμης και της αντίληψης για τον κόσμο γύρω μας είναι ένα φαινόμενο με βαθιές κοινωνικές και ψυχολογικές προεκτάσεις. Πλατφόρμες όπως το Facebook, το Twitter, το TikTok και το Instagram έχουν μετατραπεί σε βασικές πηγέςενημέρωσης και σε “φακούς” μέσα από τους οποίους οι άνθρωποι βλέπουν και ερμηνεύουν την πραγματικότητα, αντικαθιστώντας εν μέρει τα παραδοσιακά μέσα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν λειτουργούν πλέον απλώς ως εργαλεία επικοινωνίας· έχουν εξελιχθεί σε πηγές πληροφόρησης, διαλόγου και, πολλές φορές, χειραγώγησης.
Η υπερβολική εστίαση των social media στα αρνητικά γεγονότα τείνει να γίνει μάστιγα, επειδή λειτουργεί σαν ένας φαύλος κύκλος: το αρνητικό τραβάει περισσότερο την προσοχή, άρα παράγεται περισσότερο, άρα κυριαρχεί στην ενημέρωση. Όμως, πέρα από την ακροαματικότητα (ή τα κλικ), υπάρχουν και άλλοι λόγοι που ενισχύουν αυτό το φαινόμενο: · Μελέτες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι δίνουν μεγαλύτερη προσοχή σε ειδήσεις που προκαλούνφόβο, ανησυχία ή αγωνία. Αυτό οφείλεται σε έναν αρχέγονο μηχανισμόεπιβίωσης: οι αρνητικές πληροφορίες θεωρούνται πιο σημαντικές για την προστασία μας από πιθανούς κινδύνους. · Οι εταιρείες social media χρησιμοποιούν αλγόριθμους που προωθούν ό,τι κρατά τον χρήστη περισσότερο στην πλατφόρμα. Οι αρνητικές ειδήσεις προκαλούν έντονα συναισθήματα (οργή, φόβο, θλίψη, αγανάκτηση) δημιουργούν μεγαλύτερη εμπλοκή και άρα παρατείνουν την παραμονή μας στο μέσο.
Οι χρήστες πολλές φορές εθίζονται στην κατανάλωση κακών ειδήσεων που τους αναστατώνουν, αναζητούν συνεχώς περισότερες πληροφορίες για πιθανές απειλές (φαινόμενο του “doomscrolling”) και τελικά κάνουν την τρίχα τριχιά στο μυαλό τους.
· Η ενημέρωση για αρνητικά γεγονότα, ενισχύει την ψευδαίσθηση πως «είμαστε ενημερωμένοι και άρα μπορούμε να προετοιμαστούμε».
Ο αντίκτυπος Πλέον υπάρχουν αρκετές έρευνες που καταλήγουν στο ότι η συνεχής έκθεση σε άσχημα νέα έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην ψυχολογία και στη συμπεριφορά του ατόμου και κατ᾽ επέκταση του κοινωνικού συνόλου. Συγκεκριμένα, παρατηρούμε:
Αυξάνονται τα επίπεδα του στρες.
Προκαλείται άγχος που διαρκεί και μετά την έκθεση στις ειδήσεις
Εξαφανίζεται σταδιακά το χαμόγελο και η αισιοδοξία και εμφανίζονται συμπτώματα κατάθλιψης και απελπισίας.
Χάνεται η εμπιστοσύνη ακόμα και για ανθρώπους του φιλικού περιβάλλοντος, αυξάνεται η αίσθηση της απειλής από τους πάντες και τα πάντα με αποτέλεσμα την ενίσχυση της καχυποψίας και της εχθρότητας.
Μειώνεται ο χρόνος συνάντησης “πρόσωπο με πρόσωπο” με τους ανθρώπους, χάνονται οι υγιείς σχέσεις και αυξάνεται η απομόνωση.
Τη θέση της συνεχούς προσπάθειας και της συνεργασίας παίρνουν η παραίτηση, ο εύκολος εκνευρισμός και τα ξεσπάσματα θυμού.
Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία που κινδυνεύει να χτίζει τις πεποιθήσεις της πάνω σε φόβους και υπερβολές, και όχι σε ισορροπημένηπληροφόρηση. Το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς μπορούμε να διαχειριστούμε αυτή την κατάσταση ώστε να διατηρήσουμε μια ισορροπημένη αντίληψη για τον κόσμο γύρω μας;
Φιλτράρουμε ό,τι βλέπουμε. Επιλέγουμε να ακολουθούμε πηγές που προβάλλουν θετικά νέα και περιορίζουμε την έκθεση σε μέσα που υπερβάλλουν ή δραματοποιούν.
Ενισχύουμε τα θετικά νέα. Κάνουμε like, share και σχολιάζουμε θετικές ειδήσεις, ώστε να προωθούνται περισσότερο από τους αλγόριθμους.
Περιορίζουμε τον χρόνο στα social media. Χρησιμοποιούμε χρονικούς περιορισμούς ή διαλείμματα για να μην πέφτουμε στην παγίδα του doomscrolling.
Δίνουμε έμφαση στη δράση, όχι μόνο στην ενημέρωση. Αντί να μένουμε θεατές αρνητικών γεγονότων, προσπαθούμε να συμμετέχουμε σε πρωτοβουλίες που προάγουν το καλό.
Αναπτύσσουμε κριτική σκέψη. Δεν πιστεύουμε αμέσως ό,τι βλέπουμε. Εξετάζουμε ποιος το δημοσίευσε, γιατί το δημοσίευσε και τι σκοπό εξυπηρετεί.
Με δυο λόγια, δεν αλληλεπιδρούμε με το αρνητικό, ώστε οι πλατφόρμες να προσαρμοστούν, εφόσον ακολουθούν τις συνήθειες των χρηστών. Παράλληλα, τα μέσα ενημέρωσης οφείλουν να ισορροπούν την ειδησεογραφία τους, προβάλλοντας και τα θετικά παραδείγματα, την πρόοδο και την ελπίδα.
Φυσικά, οι επιπτώσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ψυχική μας υγεία δεν είναι μόνο αρνητικές. Έχουν και ιδιότητες που ενισχύουν την ψυχική υγεία για όσους κάνουν σωστή χρήση αυτών. Η σύνδεση με ανθρώπους, η προσέγγιση ανθρώπων με παρόμοια ενδιαφέροντα, η ευαισθητοποίηση σε σημαντικά θέματα, η εύρεση συναισθηματικήςυποστήριξης, η καλλιέργεια της δημιουργικότητας και η δυνατότητα να εκφραστούμε πιο εύκολα είναι μερικές μόνο από τις θετικέςεπιπτώσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Socialmedia και παιδιά Καθώς τα social media έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας, η υπερβολική έκθεση σε αρνητικές ειδήσεις και βία, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τα παιδιά, που διαμορφώνουν την αντίληψή τους για τη ζωή μέσα από αυτά τα φίλτρα. Πώς μπορούν να προστατευτούν τα παιδιά;
Εκπαίδευση στην κριτικήσκέψη. Διδάξτε στα παιδιά πώς να αναγνωρίζουν αξιόπιστες πηγές και να αμφισβητούν τις πληροφορίες που διαβάζουν.
Περιορισμόςχρόνουοθόνης. Θέστε όρια στον χρόνο που περνούν στο διαδίκτυο και ενθαρρύνετέ τα να ασχολούνται με δημιουργικές δραστηριότητες εκτός οθόνης. Ειδικοί συστήνουν «ποσόστωση», με πέντε ώρες διά ζώσης κοινωνικοποίηση για κάθε ώρα σε οθόνη social media.
Επιλογήαξιόπιστωνπηγών. Βοηθήστε τα να ακολουθούν ενημερωτικές πλατφόρμες που επικεντρώνονται και σε θετικά γεγονότα.
Ανοιχτόςδιάλογος με τα παιδιά. Δημιουργήστε ένα περιβάλλον όπου τα παιδιά νιώθουν άνετα να μιλήσουν για αυτά που βλέπουν στο διαδίκτυο.
Γονικόςέλεγχος και εφαρμογέςφιλτραρίσματος. Χρησιμοποιήστε εργαλεία γονικού ελέγχου για να διασφαλίσετε ότι τα παιδιά δεν εκτίθενται σε επιβλαβές περιεχόμενο.
Ενθαρρύνεται τη θετικήχρήση του διαδικτύου. Τα social media δεν είναι μόνο αρνητικά. Μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία εκπαίδευσης, επικοινωνίας και δημιουργίας. Γονείς και δάσκαλοι μπορούν να προστατέψουν τα παιδιά από την τοξικότητα του διαδικτίου και να τους δείξουν πώς να χρησιμοποιούν τις πλατφόρμες για να μαθαίνουν, να εμπνέονται και να δημιουργούν.
Εν κατακλείδι Ο κόσμος είναι πολύπλοκος και πολυδιάστατος. Χρειάζεται να τον βλέπουμε με καθαρόβλέμμα και ανοιχτόμυαλό, χωρίς να παρασυρόμαστε από τις σειρήνες του φόβου και της υπερβολής. Με το να είμαστε επιλεκτικοί σε αυτά που βλέπουμε και ακούμε και κυρίως αναγνωρίζοντας τους μηχανισμούς πίσω από την υπερπροβολή της “ματωμένης” ενημέρωσης, μπορούμε να μειώσουμε, αν όχι να εξαλείψουμε, την επιρροή που ασκούν πάνω μας, τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Πηγές: Μπαρμπα-Google, Στέφανος Ξενάκης, Οι δυο μας, εκδ. KEY BOOKS, 2024
