Τότε... Από τη δική μου εποχή, έχουν αλλάξει πολλά πράγματα και στο δημογραφικό. Θυμάμαι τη γειτονιά μου, στον Κάμπο της Χίου, που ήταν γεμάτη παιδιά, σχεδόν όλα ξυπόλητα. Ο πατέρας μου είχε βαφτίσει το 14ο παιδί μιας οικογένειας και πάρα πολλοί ήταν πολύτεκνοι. Σε ένα διπλανό μικρό κτηματάκι, σε κάτι σπιτάκια, με ενάμισι δωμάτιο το καθένα, μαζεύονταν 25 παιδιά. Ήταν στα απόνερα του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, που οι Γερμανοί κατέστρεψαν αρκετές υποδομές, γέφυρες, δρόμους, έκαψαν χωριά, η Ελλάδα τράβηξε κουπί, και το κυριότερο, έχασε περίπου το 10% του πληθυσμού της, από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ευρώπη. Θυμάμαι τον μέντορά μου, τον μπαρμπα-Στρατή που μου έλεγε «Βύρωνα, βασανίζω το μυαλό και σκέφτομαι πώς θα τραφείτε όλα αυτά τα παιδιά;». Για εμάς στη Χίο μία διέξοδος ήταν η θάλασσα, αλλά δεν επαρκούσε και έτσι όλοι προσπαθούσαν να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό, δεδομένου ότι η γη δεν μπορούσε να μας θρέψει με τους λιγοστούς κάμπους και τα χωράφια στα βουνά, που τα λέγαμε γαϊδαροκυλίστρες (με έκταση όση χρειάζεται ένα γαϊδούρι να κυλιστεί). ...και τώρα Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει ραγδαία συρρίκνωση του πληθυσμού όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκοσμίως και ειδικά στον ανεπτυγμένοκόσμο, με την πλέον δυσοίωνη πρόβλεψη ότι το 2064 θα είναι το πρώτο έτος εδώ και αιώνες που θα γεννηθούνλιγότερα μωρά απ᾽ ό,τι θα πεθάνουν άνθρωποι. Τα ποσοστά γεννήσεων στην Ινδία θα πέσουν κάτω από το επίπεδο που παρατηρήθηκε πέρυσι στην Αμερική, στην οποία παρόλη τη μετανάστευση και τις επιτυχημένες πολιτικές υπέρ των γεννήσεων, ο πληθυσμός της θα έχει μία μικρή μόλις αύξηση. Μέχρι το 2100 θα έχουν απομείνει πολύ λιγότεροι μετανάστες για να προσελκύσουν και να συμπληρώσουν τα κενά της υπογεννητικότητας. Ο δείκτηςγονιμότητας στον κόσμο θα φτάσει το 1,7. Μόλις δύο νησιά του Ειρηνικού και τέσσερις αφρικανικές χώρες θα καταφέρουν να αναπαραχθούν πάνω από το επίπεδο αναπλήρωσης (το οποίο είναι 2,1). Σε προηγούμενο άρθρο μου είχα γράψει ότι η Αφρική μελλοντικά θα είναι η δεξαμενή εργατικού δυναμικού κυρίως για τον δυτικό κόσμο όμως και εκεί προβλέπεται σημαντική μείωση του πληθυσμού. Κάποιος γνωστός μου Αφρικανός από το Κονγκό, που τον ρώτησα πόσα παιδιά έχει, μου απάντησε «έχω δύο» και όταν του είπα «πόσα θα κάνεις;», μου είπε «θα μείνω εκεί για να μπορώ να τα ζήσω» και συμπλήρωσε ότι και στη χώρα του γενικά ο κόσμος αποφεύγει πλέον τα πολλά παιδιά.
Θυμάμαι παλιά που απορούσαμε τι θα γίνει με τα δισεκατομμύρια των Ασιατών που αυξάνονταν με ταχείς ρυθμούς. Σήμερα πρόβλημα υπογεννητικότητας αντιμετωπίζει και η Ανατολική Ασία. Η ΝότιαΚορέα, που είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, γερνάει εδώ και καιρό, αλλά μόλις τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός της έχει αρχίσει να μειώνεται και θα συνεχίσει να μειώνεται για δεκαετίες, καθώς οι μεγαλύτερες γενιές πεθαίνουν. Στις αρχές πανηγύριζαν που είχαν τόση μεγάλη επιτυχία στη μείωση του πληθυσμού, σχεδόν σε μια γενιά, τώρα χτυπάει και σε αυτούς μεγάλη καμπάνα, καθώς ο πληθυσμός της χώρας προβλέπεται να μειωθεί κατά 60% μέχρι το τέλος του αιώνα. Αυτό που ξεκίνησε στην Ανατολική Ασία ισχύει όλο και περισσότερο και αλλού. Η Κίνα, με τη γνωστή αυστηρή πολιτική του ενός παιδιού ανά οικογένεια –ένα μέτρο, εκτός των άλλων, αντιδημοκρατικό που περιόριζε την ελευθερία των ανθρώπων– προσφέρει τώρα κίνητρα που κυμαίνονται από τη φροντίδα των παιδιών μέχρι φορολογικές ελαφρύνσεις, προκειμένου να ενθαρρύνει τους γονείς να αποκτήσουν τρίαπαιδιά. Μεταξύ των πλούσιων χωρών, μόνο το Ισραήλ αποκτά αρκετά παιδιά για να σταματήσει τη συρρίκνωση του πληθυσμού του (δείκτηςγονιμότητας3), ενώ στις περισσότερες χώρες τα ποσοστά γεννήσεων μειώνονται και ειδικά στην Ευρώπη. Ενδεικτικά, η Αμερική έχει δείκτη γονιμότητας 1,7, η Γαλλία1,7, η Νορβηγία1,5, η Ελλάδα 1,3 και η Νότια Κορέα 0,7. Όλοι κάτω από 2,1 που είναι ο δείκτης ισορροπίας. Σχεδόν όλες οι εύπορες χώρες εξετάζουν το ενδεχόμενο να ενισχύσουν τις προσπάθειες αύξησης του πληθυσμού, όπως και πολλές χώρες μεσαίου εισοδήματος. Πρόσφατα ο Μακρόν ξεκίνησε μια εκστρατεία για τον «δημογραφικόεπανεξοπλισμό» της Γαλλίας· τα όπλα της επιλογής του: τεστ γονιμότητας και άδειεςμητρότητας (και εδώ οι Γάλλοι πάλι πρωτοστατούν). Ο ΝτόναλντΤραμπ, αν κερδίσει την επανεκλογή του τον Νοέμβριο, υπόσχεται «επιδόματαμωρών για ένα νέο baby boom» (μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που γύρισαν οι στρατιώτες, το έζησα κι εγώ το καλαμπούρι με το σλόγκαν make children no war…). Είναι μεγάλο ερωτηματικό αν αυτές οι πολιτικές αρκούν για να αποτρέψουν τη δημογραφική καταστροφή.
Τα κίνητρα Σε όλη την Ευρώπη τα περισσότερα χρηματικά κίνητρα σχετίζονται με τις αποδοχές –με τη μορφή επιδομάτων μητρότητας και φοροαπαλλαγών– και όχι με το εισόδημα, γεγονός που θα τα κατεύθυνε σε λιγότερο εύπορους. Στη Σιγκαπούρη οι γονείς λαμβάνουν εφάπαξπληρωμές, αλλά μόνο για προκαταβολές σπιτιών, οι οποίες είναι πέρα από τις φτωχές οικογένειες, δηλαδή το δίνουν σε όλους. Η Νορβηγία προσφέρει στις μητέρες σχεδόν ένα χρόνο άδεια από την εργασία τους, με εισοδήματα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης που παρέχονται από το κράτος, καθώς και πολλές υπηρεσίες παιδικής φροντίδας. Ακόμη και πριν τον “επανεξοπλισμό” του Μακρόν, η Γαλλία ξόδευε πολλά χρήματα για οικογενειακές πολιτικές. Από την αλλαγή της χιλιετίας έχει εκταμιεύσει 3,5-4% του ΑΕΠ ετησίως σε ένα μείγμα επιδομάτων, υπηρεσιών και φοροαπαλλαγών, πράγμα που σημαίνει ότι έχει τις υψηλότερες φιλογεννητικές δαπάνες στο κλαμπ των πλούσιων χωρών. Παρά ταύτα, το 2022 γεννήθηκαν στη χώρα λιγότεραπαιδιά από ό,τι ποτέ άλλοτε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρομοίως, η ΝότιαΚορέα έχει να επιδείξει ελάχιστα οφέλη από τις προγεννητικές της δαπάνες: δεν έχει δημοσιευθεί καμία μελέτη σε έγκριτο περιοδικό που να δείχνει έστω και μία επιπλέον γέννηση που να προκύπτει από τα δισεκατομμύρια δολάρια που δαπανήθηκαν. Οι πολιτικές αυτές έχουν σχετικά μικρόαντίκτυπο αλλά είναι και μυθικά δαπανηρές, καθώς πολλά μετρητά πηγαίνουν σε γονείς που θα έκαναν παιδιά ανεξάρτητα από τα οικονομικά κίνητρα. Η πραγματικότητα της πτώσης των ποσοστών γονιμότητας είναι πολύ σύνθετη. Περισσότερο από το ήμισυ της πτώσης του συνολικού δείκτη γονιμότητας στην Αμερική από το 1990 προκαλείται από την κατάρρευση των γεννήσεων μεταξύ των γυναικών κάτω των 19 ετών. Παλιά οι άνθρωποι έκαναν παιδιά από μικρότερες ηλικίες, τώρα πια θεωρείται λάθος να κάνεις παιδί πριν τα 25. Όσο πιο μικρή κάνει παιδί μια γυναίκα τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να κάνει περισσότερα παιδιά, γι᾽ αυτό ορισμένα προγράμματα αρχίζουν τώρα να απευθύνονται αποκλειστικά σε αυτές. Μία επαρχία στα ανατολικά της Κίνας, προσφέρει στα νεόνυμφα ζευγάρια ένα εφάπαξποσό, μόνο εάν η νύφη είναι κάτωαπό25ετών, ενώ στη Ρωσία οι γυναίκες που αποκτούν παιδί πριν συμπληρώσουν τα 25 τους χρόνια απαλλάσσονται από τον φόρο εισοδήματος.
Η κατάσταση στην Ελλάδα Σύμφωνα με έρευνα της διαΝΕΟσις (Ανεξάρτητος Οργανισμός Έρευνας και Ανάπτυξης) για πρώτη φορά μεταπολεμικά, ο πληθυσμός της Ελλάδαςμειώνεται. Τα τελευταία πέντε χρόνια, οι νέοι κάτοικοι που γεννιούνται στη χώρα μας ή μεταναστεύουν σε αυτή από άλλες χώρες είναι λιγότεροι από τους κατοίκους που πεθαίνουν και από αυτούς που μεταναστεύουν σε άλλες χώρες. Ταυτόχρονα, ο πληθυσμός της εξακολουθεί να γερνάει. Συνοπτικά: · Σύμφωνα με όλα τα σενάρια που διατυπώνει η έρευνα, ο πληθυσμός της Ελλάδας στο μέλλον θα μειωθεί σημαντικά. · Το 2050 ο πληθυσμός της χώρας υπολογίζεται ανάμεσα στα 10 εκατομμύρια (σύμφωνα με το πιο αισιόδοξο σενάριο) και τα 8,3 εκατομμύρια (στο πιο απαισιόδοξο). · Η ελάττωση του πληθυσμού θα κυμανθεί από περίπου 800χιλιάδες μέχρι 2,5 εκατομμύρια άτομα. · Ο πληθυσμός της χώρας γερνάει. Η διάμεση ηλικία, που ήταν 26 έτη το 1951, και που είναι 44 έτη σήμερα, αναμένεται να αυξηθεί κατά 5-8 έτη. · Ο πληθυσμός των παιδιών σχολικής ηλικίας (από 3 μέχρι 17 ετών) θα μειωθεί από 1,6 εκ. σήμερα σε 1,4 εκ. (αισιόδοξο σενάριο) έως 1 εκ. (απαισιόδοξο σενάριο) το 2050. · Ο εν δυνάμει οικονομικά ενεργός πληθυσμός (δηλαδή όλοι οι πολίτες ηλικίας 20-69 ετών που δυνητικά θα μπορούσαν να δουλέψουν) θα μειωθεί από 7 εκ. το 2015 σε 4,8-5,5 εκ. · Ο πραγματικός οικονομικά ενεργός πληθυσμός θα μειωθεί από 4,7 εκ. το 2015 σε 3-3,7 εκ.
Ένας τρίτος παράγοντας που επηρεάζει τη μεταβολή του πληθυσμού, εκτός από τις γεννήσεις και τους θανάτους, είναι η μετανάστευση.
Την περίοδο 1961-1966 μετανάστευσαν 552.595 προς χώρες του εξωτερικού.
Την περίοδο 1967-1972 μετανάστευσαν 382.971 προς χώρες του εξωτερικού.
Την περίοδο 2003-2008 το αντίστοιχο νούμερο είναι 235.869 και την περίοδο των πρώτων πέντε χρόνων του μνημονίου [2010-2015] σημειώνεται ρεκόρμετανάστευσης προς χώρες του εξωτερικού με 610.037 να έχουν εγκαταλείψει τη χώρα.
Ο ΜιλτιάδηςΝεκτάριος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς, γράφει στο Πρώτο Θέμα: «Αντίθετα με την εμπειρία άλλων Ευρωπαϊκών χωρών, η γονιμότητα στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα δενσημείωσεέντονεςδιακυμάνσεις, ούτε κινήθηκε σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα. Ο πληθυσμός της χώρας δεν γνώρισε το ξαφνικό μεταπολεμικό baby-boom, εν μέρει λόγω της έντονης μετανάστευσης στο εξωτερικό, η οποία διατάραξε την αναλογία φύλων στην αναπαραγωγική ηλικία, αλλά και λόγω της έντονης αστικοποίησης κατά το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα [...] Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 συνέβη η ξαφνική μεταστροφή που καθόρισε τη δημογραφική πορεία των επόμενων δεκαετιών. Η μείωση της γονιμότητας, η οποία ξεκίνησε με καθυστέρηση τουλάχιστον μιας δεκαετίας σε σχέση με τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, ήταν ιδιαίτερα απότομη, έντονη και συνεχής με αποτέλεσμα, ήδη στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η Ελλάδα να καταγράφει ένα από τα χαμηλότεραεπίπεδαγονιμότηταςπαγκοσμίως. Τα παρατεταμένα ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα γονιμότητας (κάτω από το 1,3 παιδιά/γυναίκα) καθόρισαν τις δημογραφικές προοπτικές της χώρας και διαμόρφωσαν τη δημογραφική κατάσταση για αρκετές δεκαετίες στο μέλλον [...] Το ηλικιακό προφίλ της τεκνοποίησης αλλάζει: ήδη από το 2000, οι γεννήσεις από μητέρες άνω των 40ετών είναι περισσότερες από τις γεννήσεις μητέρων κάτω των 20 ετών, ενώ από το 2006 η βασικήαναπαραγωγικήηλικία είναι πια η τρίτηδεκαετία της ζωής των γυναικών».
Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι, εκτός των άλλων, συρρίκνωση του πληθυσμού σημαίνει λιγότερηκαινοτομία, λιγότεροεργατικόδυναμικό και λιγότερα φορολογικά έσοδα. Έπεσα πάλι σε βαθιά νερά. Το δημογραφικό, όπως το περιβαλλοντικό και άλλα σοβαρά θέματα, είναι πολύπλοκα και δύσκολα καταλήγει κάποιος σε ασφαλή συμπεράσματα, επειδή εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Φυσικά, δεν θα ήταν δυνατόν σε ένα τέτοιο λεπτό και σοβαρό θέμα να μην πάρουν θέση οι “φίλοι” μου, οι καταστροφολόγοι, αυτοί που βλέπουν πάντα το ποτήρι μισοάδειο, που όταν τους ακούω θυμάμαι τον μπαρμπα-Γιάννη, τον γείτονά μου που έβλεπε τη νέα γενιά και μου έλεγε «Βύρωνα, θα καταστραφεί ο κόσμος, θα φάμε ο ένας τον άλλον». Είναι αυτοί που έχουν γνώμη και κρίση χωρίς να έχουν γνώση· όπως γράφει ο Χίος ΣτέφανοςΞενάκης, γιος αγαπητού μου φίλου και συνεργάτη «Το πρόβλημα δεν είναι αυτά που δεν ξέρουν.Το πρόβλημα είναι αυτά που νομίζουν ότι ξέρουν». Οι καταστροφολόγοι, λοιπόν, προειδοποιούν ότι φταίει η κοινωνία, οι θεσμοί, οι Έλληνες/Ελληνίδες που απομακρύνθηκαν από τις παραδοσιακές αξίες κ.λπ. Την απάντηση δίνει έρευνα του 2020 και πάλι της διαΝΕΟσις: «Οι Έλληνες δηλώνουν ότι, κατά μέσο όρο, θα ήθελαν να κάνουν 2,81 παιδιά έκαστος, πολύ παραπάνω από το όριο αναπλήρωσης του πληθυσμού, που είναι περίπου 2,1». Η έρευνα καταλήγει ότι το φαινόμενο της πολύ χαμηλής γονιμότητας θα μετριαστεί μόνο όταν αντιμετωπιστούν τα εμπόδια που συναντούν τα σύγχρονα ζευγάρια, αυτά που δεν τους επιτρέπουν να κάνουν όσα παιδιά θέλουν. Παρεμπιπτόντως, η Eurobank, μεταξύ άλλων παροχών από το 2021 υλοποιεί ένα πολυδιάστατο πρόγραμμα δράσεων και παρεμβάσεων ενίσχυσης των εργαζομένων της, που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδιά, προφέροντας εφάπαξεπίδομα για κάθε παιδί 25.000-30.000 ευρώ για νέους πολύτεκνους, τρειςεπιπλέονμήνεςάδειαμητρότητας κ.ά. Αυτό είναι παράδειγμα προς μίμηση και ευελπιστώ να το ακολουθήσουν και άλλοι.
Επίσης, ένα άλλο μεγάλο θέμα, που απλώς το θίγω, γιατί δεν προσεγγίζεται πρόχειρα και επιγραμματικά, είναι ότι οι εκτρώσεις δεν σχετίζονται απόλυτα με το δημογραφικό. Η λύση του προβλήματος των εκτρώσεων θα ήταν η μείωση των ανεπιθύμητων συλλήψεων.
Εν κατακλείδι Είναι νομοτελειακό: στις κοινωνίες που φτάνουν σε ένα υψηλόεπίπεδο διαβίωσης, οι οικογένειες κάνουν λιγότεραπαιδιά. Αυτό το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και εμφανίζεται με μικρές διακυμάνσεις σε όλες τις κοινωνίες. Τι μπορεί να γίνει; Όπως προανέφερα, τα σκέτα οικονομικά κίνητρα για την τεκνοποίηση δεν βοηθούν αποτελεσματικά και πιθανόν και με όλα αυτά η κατάσταση να μην είναι αναστρέψιμη. Το κρίσιμο είναι να μην βουλιάξουμε τις επόμενες δεκαετίες, πριν βρεθούν νέες ισορροπίες. Μετά δεν ξέρουμε τι μπορεί να γίνει. Μπορεί η ΑΙ να βοηθήσει την οικονομική ανάπτυξη και τα robot να διευκολύνουν τη ζωή μας, χωρίς να φαντάζομαι βέβαια ότι σύντομα θα έχουμε ρομποτικό baby sitter. Μπορεί, ενδεχομένως, να φτάσουμε σε μία ιδανική ισορροπία ανθρώπων και πόρων του πλανήτη. Όλα αυτά είναι πολύ μακρινά και στα όρια της επιστημονικής φαντασίας. Όμως, η άρση των εμποδίων που κάνουν τα ζευγάρια (ή και τις γυναίκες που είναι μόνες) να διστάζουν, οι μεγάλες άδειες πατρότητας και μητρότητας, η εξασφάλιση της εργασιακήςασφάλειας και της επαγγελματικήςεξέλιξης μανάδων και πατεράδων, οι ποιοτικές και δωρεάν δομέςπροσχολικήςαγωγής, τα μέτρα στήριξης της ισότιμηςσυμμετοχής των γυναικών στην εργασία, μπορούν να εφαρμοστούν και φαίνεται να έχουν αποτέλεσμα.
Πηγές: Μπαρμπα-Google, The Economist, διαΝΕΟσις, ΤΙΜΕ, Πρώτο Θέμα
